Zergatik sinesten ditugu ergelkeriak?

 

Esteka honetan, egilea

Kaixo, ikerlariok!!

Gaur ekarri nahi dizuet gelara oso gai interesgarria. "Fake"-ek eta "egi-ostea"-ak betetzen dituzte gure mundua, gure informazioa, errealitatea ezagutzeko gure  moduak. Ez dakigu non dagoen egia, eta askotan sinesten dugu ergelkerietan. Ramon Nogeras-en liburua irakurri ondoren, "zatitxo" bat ekarri nahi izan dizuet (mokokadotxoa, besterik ez, zuen interesa pizteko). Historian sakontzeko, errealitatea ezagutzeko...jakin nahi duzue zelan funzionatzen duen gure burmuinak? Nola interpretatzen dugu errealitatea bizirik irauteko? Eta, badauka horrek zerikusia sinesten ditugun ergelkeriekin ("mierdas", egilearen hitzetan)?.

Zatozte!!

Isuri kognitiboak: zer diren eta nola saihestu

Ramón Nogueras

 

 

Ramón Nogueras psikologo konduktistak[1] (behavioristak)  modu errazean azaltzen digu bere bideo eta artikuluetan zertan diren isuri kognitiboak eta zergatik sinesten dugun “ergelkerietan”. Hemen, Noguerasen ekarpen batzuk bilduko ditugu, hobeto ulertzeko nola prozesatzen dugun gizakiok informazioa, nola partekatzen dugun, eta nola hartzen ditugun erabakiak, eta zer gertatzen zaigun hori guztia egiten dugunean. Baina, ezer baino lehen, aipatu behar dugu Ramón Noguerasen ustez Psikologia giza jokabidearen zientzia dela. 

1. 

1.       Isuri kognitiboak. Guztietan garrantzitsuena: berrespen-isuria

Bouba eta Kiki. Kiki eta Bouba

 

Inguruan gertatzen zaizkigun fenomenoak ulertzeko azalpen bila joatea gustatzen zaigu  gizakioi, eta ez gara lasai geratzen erantzuna “ez dakit” izaten denean. Hori dela eta, errealitatea azaltzeko behin-behineko ideia batzuk eraikitzen ditugu, eta gero ideia horiek berresten dituzten azalpenak bilatzen ditugu. Informazioa interpretatzeko modu oker horri esaten zaio “isuri kognitibo”.

Isuri kognitiboa, azken finean, fenomeno edo gertaera bat balioztatzean sistematikoki egiten dugun hutsa da, ondorio okerrak ateratzera, uste ez-zuzenak eraikitzera edo gertatzen dena desitxuratzera garamatzan efektu psikologiko bat. Isuri kognitiboetan, eragin handia du gure irrazionaltasunak. Hala da: gizakiok ez gara inola ere izaki arrazional pentsatzaileak, informazioa zuzen prozesatzen dutenak eta erabakiak enpirikoki frogatutako datuen arabera hartzen dituztenak. Ezta gutxiago ere…! Izan ere, itsu-itsuak izaten gara egiten ditugun hutsekin.

Inguruan gertatzen dena gure aurreiritzien arabera interpretatzen dugu; gainera, behar dugun informazio guztia ez dugu beti izaten eskura, edo ez dugu kontuan hartzen behar genukeen bezala: modu arrazional eta koherentean, zuzen ulertzeko zer gertatzen den edo zer esaten diguten. 

Isuri ohikoenetako bat berrespen-isuria da, gure aurreiritzia berresten duen guztia sinesteko joera. Gaur egun, fake edo albiste faltsu ugariren biktimak izaten gara: benetako informazioa heltzen zaigu zenbaitetan, baina baita gezurrezkoa ere, nahita manipulatua… Hala, teknologia-enpresak konturatu dira ezen, zenbat eta errazago bete ekintza bat, hainbat eta gehiagotan betetzen dugula. Une honetan, munduko gauzarik errazena da gezur bat lagunekin partekatzen ibiltzea jakin gabe benetan zerbait faltsua dela. 

Nortzuek daukate joera isuri kognitiboak edukitzeko?

Isurien arabera pentsatzeko eta erabakiak hartzeko joera mundu osoko fenomenoa da, bai herrialde garatuetan, bai garatu gabeko herrialdeetan, hala ekonomia-maila altuko jendearengan nola pobreengan, adimentsuenengan zein inozoengan gertatzen dena: inor ez da libre informazioa bere isuri kognitiboek eraginda interpretatzetik.

Zientzialariek ere, isuriak izaten dituzte?

Askotan ikusi ahal izan dugun bezala, zientzialariak ere ezin dira libratu isuriak izatetik, defendaezina defendatzeko modu horietatik. Zientzialari batzuk bikain-bikainak izan litezke beren jakintza-arloetan, baina, hortik kanpo, sinesmen lotsagarrienak gordetzen dituzte. Hala, baliteke norbait munduko aditurik onena izatea arroka bolkanikoen zenbait osagaitan –adibide bat ematearren–, eta aldi berean zurrumurru edo sinesmen arrazistak defendatzea; esaterako, adimenari dagokionez aldea dagoela zurien eta beltzen burmuinen artean; jakina, nahiz eta inoiz ikertu ez, horrelako iritziei eusten diete itsu-itsuan, sekula baieztatu edo gezurtatu gabe.

 

Orduan, zergatik sinetsi behar Zientzian?

Metodo zientifikoan,  gerta liteke zientzialaria bere hipotesi batekin “maitemintzea”, eta hipotesi hori isuri kognitibo bihurtzea zientzialari horrentzat, halako moldez non galarazi egingo dion gauzak argi ikustea edo ikerketa nahigabe bideratzea aurrez pentsatzen duen hori berresteko. Baina esperimentu enpiriko batean, gauzak ez dira horren sinpleak: inkestak egiten dira, beste zientzialari batzuek –hipotesiarekin “maiteminduta” ez daudenak eta beraz isuriak baldintzatu gabe daudenak– ere parte hartzen dute prozesua baieztatzeko edo gezurtatzeko…

Hala, berdinen artean metodo zientifikoa zorrotz aplikatuta egiaztatu behar da ea benetakoa den lehen hipotesia, eta horrela saihesten da isuri kognitibo edo sinesmen faltsu bihurtzea. Denbora batez, behinik behin: ondotxo dakigu zientziak aurrera egiten duela denborarekin, eta gerta liteke benetakotzat hartzen zen teoria bat faltsutzea eta beste batek haren lekua hartzea, edo teoria bat zenbait kasutan bakarrik aplikatu ahal izatea eta beste batzuetan ez.

 

2.       Disonantzia kognitiboa

Batzuetan, denok izan dugu esperientzia hau: aurrez sinetsi dugun zerbait erabat ukatzen bide duela heldu zaigun iritzi edo informazio batek. Horrelakoetan, txarto sentitzeko joera izaten du gure burmuinak: disonantzia kognitiboa agertzen da, bi baieztapenenen arteko krisia, bi egia kontraesankorren artekoa.

Adibidez:

1)      Uste osoa daukat “hildakoen espirituek” eragina daukatela nire bizitzan; eta haiekin harremanetan jar gaitezkeela ouija-taula baten bitartez.

2)      Halako batean, irakurtzen dut liburu fidagarri batean espiritismoa asmatu egin zutela New York-eko Fox ahizpek, eta gero aitortu ere egin zutela dena izan zela iruzur galanta.

Bi baieztapen horiek bi kognizio bateraezin dira, bi egia kontrajarri. Horretaz jabetzean sentitzen dugu disonantzia kognitibo izeneko ezinegon hori. Eta gure baitan halako inkoherentzia-irudi bat sortzen da: Ezin sinetsi bi gauza horiek aldi berean!

Gehienetan, disonantzia horien aurrean, pertsona batek, nahiz eta adimentsua izan, bere isurien arabera jokatzen du. Pentsa dezakegunaren aurka, zientifikoki frogatutako egia onartu beharrean, ahalegintzen da arrazoitzen edo justifikatzen zergatik jarraitzen duen benetakoa izaten aldez aurretik sinetsi duenak, nahiz eta ageri-agerian egon faltsua dela. Adimen handiko pertsonak oso adimentsuak izan daitezke justifikaezina justifikatzeko! 

 

3.       Heuristikoak eta eskuragarritasun-heuristikoa

Erabaki bat hartzeko orduan erabiltzen dugun halako “lasterbide” bat da heuristikoa. Erabaki arinak hartzen ditugunean, oso ohikoa da heuristikoak baliatzea. Izan ere, inor ez da gai egunean zehar jasotzen dituen informazio guzti-guztiak egiaztatzeko, guztiz ezinezkoa baita; are gutxiago gaur egungo gizartean, hiperkonektagarritasunaren eta informazio-gehiegikeriaren sasoi honetan, albisteetatik hasi, lagun eta senideen gomendioetatik pasatu, eta memeetara heldu arte.  Nork egiazta dezake heltzen zaion informazio-bolumen ikaragarri hori? Heuristikoek errazten digute bidea, arin erabakitzeko irizpideak izanik. Jakina, ez dira zertan izan beti okerrak. Izan ere, gehienetan zuzen jokatzen dute gure irizpideek, zeren askotan gure esperientzien fruitu izaten baitira. Gure etxean, umetan, hondartzan egoten ginenean, honako heuristiko hau erabiltzen zuten gurasoek gurekin: “Galtzen bazara, jo ezazu umeekin dauden emakumeengana”. Zergatik? Uste osoa zutelako profil horretako emakumeak, behinik behin,  “fidagarriak” izaten direla, eta prest egoten direla galdu den neskato edo mutiko bati laguntzeko.

Zer da eskuragarritasun-heuristikoa? Normalean, informazio “nabarienean” ipintzen dugu arreta handiagoa, gogoratzen errazenean. Eskurago daukagulako informazio hori. Hori dela eta, informazio horri garrantzi handiegia emateko joera izaten dugu. Adibidez, jende askori gertatzen zaio bizi-bizi gogoratzen dituela migranteek egiten dituzten delituak. Mehatxua dakarrenez, esan dezakegu “informazio nabaria” dela delitu bat, baina baita migrante batek egin izana, zeren ez baita “gutako” bat: norbait gugandik desberdina da. “Mehatxua” eta “desberdina”… informazio nabariak dira. Horrexegatik izaten dugu joera gertaera horiei gehiegizko garrantzia emateko, eta sinesteko benetan baino ohikoagoak izaten direla horrelako delituak.

 

4.       Eta nola saihestu isuriak, sinesmen faltsuak….?

Ezinezkoa da isuri kognitibo guztietatik libre izatea, gizakion eboluzioan informazioa prozesatzeko garatu ditugun baliabideak direlako. Informazioa prozesatzeko gure modua akatsez beteta egoten da. Uste usteletan sinestea saihesteko, oso interesantea izango litzateke informazioa ahalik eta zuzenen zabaltzea; onena, jakina, egiazkoa dena baino ez zabaltzea, eta egiaren aurkako interesen izenean –dela zure alderdi politikoari mesede egitearren, dela zure salmentak areagotzearren, dela zure edo enpresaren ekonomia hobetzearren– fake edo albiste faltsuak sortzeak ondorio negatiboak ekartzea. Baina gure gizartean gezurrak sortzeak eta zabaltzeak ez dakar inolako ondorio txarrik, zigorrik jasan gabe sortzen eta zabaltzen dira gezurrak, talde edo pertsona jakin batzuen onurarako, edo iritzia manipulatzeko.

Adibide erraz bat: nahiz eta behin eta berriro gezurtatu den, jendeak uste izaten du migranteek sekulako dirutzak jasotzen dituztela migrante izate hutsagatik. Baina eskatu iezaiozu norbaiti uste ustel hori frogatzen duten datuak edo estatistikak erakusteko, edo zehazteko non ageri den BOEn (Estatuko Aldizkari Ofiziala) migranteentzat horren onuragarria den legea…; nahiz eta mila frogarekin agerian utzi uste ustela dela, norbait horrek tinko-tinko jarraituko du atxikitzen sinesmen zentzugabe hori, seguru sentitzeko eta krisi-sasoietan errua nori leporatu edukitzeko.    

 

Hona hemen “aholku” batzuk, bereizteko noiz gauden isuri kognitibo baten, edo uste ustel baten, edo faltsua izan daitekeen sinesmen baten aurrean:

1.       Lehena, oso erraza: informazioa WhatsApp bitartez badatorkigu, iturria ez da fidagarria.

2.       Komunikabide eta berri-agentzia batzuek beste batzuek baino gezur edo albiste faltsu gutxiago zabaltzen dituzte. Oso garrantzitsua da iturriak ondo ezagutzea, zein ideologia duten, zer-nolako interes politikoak: lagungarria izango zaigu esaten dutenari buruz pentsatzeko. 

3.       Zerbait asko gustatzen bazaizu, oso lasai eta zoriontsu uzten bazaitu… baliteke egiazkoa ez izatea (adibidez: “Ez da existitzen COVID-19aren birusa” mezua). Irtenbide arinak eskaintzen dituzten uste eta sinesmenak, errua gutxiengoei egozten dietenak, arazo konplexuentzat konponbide errazak ematen dituztenak, mezuak goitik behera sinplifikatzen dutenak… horiek guztiak, gutxienez, zalantzan jarri!

4.       “Niri on egiten dit” delakoa ez da izaten irizpide egokia. Zalantzarik gabe, zientzialarien arteko adostasuna askoz ere irizpide hobea da. “Plazebo” izeneko efektuak erraz nahastu gaitzake.

Eta amaitzeko…: kontuz koerlazioarekin eta kausalitatearekin!

Adibidez: Ume txikitxoek ez dute musukoa eramaten aldean, eta COVID-19 gaitzak oso-oso arin jotzen ditu. Bi datu horiek koerlazionaturik daude, nolabait: musukoa ez eramatea eta COVID-19a ez izatea batere larria. Baina bata ez da bestearen zergatia: Zergatik jotzen ditu oso arin COVID-19ak umetxoak, musukorik ez duteLAKO eramaten? Ez! Bata (musukorik ez eramatea) ez da bestearen zergatia (COVID-19ak arin jotzea). Faktore erabakigarria (benetako zergatia) oso bestelakoa da, zientzialarien arteko adostasunaren arabera: kasu horretan, adina. 

Beraz, gizakiok ez gara informazioa zuzen prozesatzen dugun makina arrazionalak, baizik eta erabakiak hartzeko eta bizirauteko ondorio arinak ateratzen saiatzen garen organismo akastunak.

---

[1] Konduktismoa: Psikologiaren korrontea, gertaera psikologikoen eta gizakiaren funtzionamendu psikikoaren azterketa kanpotik beha daitezkeen ezaugarri eta datuetatik bakarrik egin daitekeela pentsatzen duena.