Asian komunismoa, XX mendea

 

 XX. MENDEA: KOMUNISMOAREN HEDAPENA ASIAN

(Historia del Mundo Contemporáneo. Codigo Abierto. Casals argitaletxea. Itzulia eta moldatua)

  

1. Mongolia eta Ipar Korea

Asian, Mongolia eta Ipar Korea izan ziren lehen estatu komunistak. Mongolia, Sobietar Batasunaren laguntzarekin, 1921n independizatu zen Txinatik; handik lau urtera, erregimen komunista ezarri zen. Ipar Koreak II. Mundu Gerra amaitutakoan ezarri zuen komunismoa.

Baina 1949an Txinan iraultza maoistak irabazi izana izan zen, zalantza-izpirik gabe, inguru hartako garrantzi handieneko gertakizuna.

 2. Iraultza maoista Txinan

1911n azken enperadorea boteretik bota eta hurrengo urtean, errepublika ezarri zen Txinan. Ondoren, ezegonkortasun handiko garaia izan zelarik, Txina hainbat feudotan zatitu zen, zein bere “gerra-jauntxoaren” agindupean. Etengabeko liskarretan ibiltzen ziren beren artean, eta esan liteke praktikan independenteak zirela, errepublikako buruzagiek ez zutela aginpiderik feudo moduko haietan. 

Anarkia-giro hartan, Sun Yat-Sen Kuomintang-eko (Txinako Alderdi Nazionalista) buruzagiak gobernua ezarri zuen Kanton-en (Txinako hegoaldean), 1923an, SESBren eta Txinako Alderdi Komunistaren laguntzarekin. Besteak beste, Mao Zedong-ek sortu zuen Alderdi Komunista, 1921ean.

Kuomintang-en programak hiru ardatz zituen: 1)demokrazia, 2)nazionalismoa eta 3)herriaren ongizatea. 1926ra arte egon zen Txinako Alderdi Komunistarekin –artean, nahiko minoritarioa izan zen– elkar hartuta: 1926an hil zen Sun Yat-Sen, eta Chiang Kai-Shek jeneralak lortu zuen buruzagitza Kuomintang-en eta gobernuan.

Chiang Kai-Shek-en armadak “gerra-jauntxoak” menderatu, eta 1927rako Txinako lurralde gehiena haren agindupean geratu zen. Baina orduantxe apurtu zen Kuomintang-en eta komunisten arteko batasuna, eta armadak sarraskitu egin zituen komunista asko.

Gerra Zibila (1927-1936) hasi zen. Gerran, Mao Zedong-ek, behin Alderdi Komunistako buruzagi nagusia bihurtuta, bestelako estrategia iraultzailea ezarri zuen: iraultzaren protagonismoa nekazalgoan aritzen ziren jendetzek hartuko zuten, eta ez industriako eta hirietako proletarioek. Ezaugarri horretantxe bereizten dira nagusiki maoismoa eta teoria marxista-leninista klasikoa.

Jiangxi (Kiangsi, mapan) izeneko Txinako hegoaldeko eskualdeko zati txiki batean, Txinako Sobietar Errepublika ezarri zuten komunistek, Mao presidente izendatuta, baina nazionalisten erasoaren aurrean eskualdea utzi eta Martxa Luzea (1934-1935) hasi zuten iparraldeko Yunan (Yenan, mapan) eskualderaino; Txina zeharkatzen 10.000 km-tik gora egin zuten, behin eta berriro erasoak jasanda eta muturreko egoeretan.

1937an, Japoniak indarrez hartu zuen Txina. Etsai bera zeukatelarik, berriz batu ziren Mao Zedong-en komunistak eta Chiang Kai-Shek-en nazionalisten gobernua, nahiz eta gobernu gero eta diktatorialagoa izan. Baina, behin II. Mundu Gerra amaituta, Japonia galtzaile irten zelarik, berriz hasi zen bien arteko gerra zibila, komunistak SESBren babesarekin eta gobernua Estatu Batuen babesarekin. 

Gobernuaren autoritarismoak (ideologikoki nazionalistak ziren) eta ustelkeriak ekarri zuten gizarteak gero eta babes handiagoa ematea Maoren armadari; batez ere, nekazariek. Azkenean, komunistak irten ziren garaile gerran, eta, 1949ko urriaren 1ean, Txinako Herri Errepublika aldarrikatu zuten Pekinen. Chiang Kai-Shek-ek eta haren jarraitzaileek Formosa (Taiwan) irlara erbesteratu behar izan zuten, eta han gobernua edukitzeari eutsi zioten Estatu Batuen laguntzarekin.

 

MAO ZEDONG (1893-1976)

Hunan probintzian jaio zen, Txinako hegoaldean, nekazari dirudunen familia batean.

Gurasoen etxea utzi, eta irakasle-ikasketak egiten jarri zen. Pekingo unibertsitatean jardun zuen liburuzain-lanetan, eta orduantxe hasi zen harremanetan zenbait intelektual iraultzailerekin.

1919an, Japoniaren aurkako ikasleen matxinadan hartu zuen parte, eta Alderdi Komunistaren sortzaileetako bat izan zen, 1921ean; antolamendu-arduraduna izan zen hasieran alderdian. Gero, jaioterrira itzuli, eta bertan ohartu zen Txinan –non nekazaritzak zuen pisurik handiena ekonomian– nekazariek osatzen zutela iraultza bultzatzeko indar sozial bakarra, gehien-gehienak zapalduta zeudelarik.

 

TXINAKO HERRI-ERREPUBLIKAREN LEHEN URTEAK (1949-1957)

Nekazaritza-erreforma herrialde osora hedatzea eta Txina lehenbailehen industrializatzea izan ziren Herri Errepublika berriaren lehen asmoak:

a.      Lur-jabe handiei lur-sailak desjabetu, eta nekazari pobreei eman zitzaizkien; jabeko txiki eta ertainak, ordea, errespetatu egin zituzten.

b.      Industriak nazionalizatu, eta Bost Urteko Plana (1953-1957) ezarri zuten, sobietarren eredura industria astunari lehentasuna emateko.

Baina industrian aritzeko gero eta populazio handiagoa behar zen hirietan, eta berehala konturatu ziren nekazaritza-soberakinak ez zirela nahikoak hirietako populazioaren beharrak asetzeko.

Hala, nekazaritzaren produktibitatea handitzeko, presazko kolektibizazioari ekin zioten. Horretarako, jabego pribatu txikiak elkartu, eta kooperatiba edo etxalde estatal bihurtu zituzten, sobietarren kolkhoz eta sovkhozen eredura.

 

Beste alde batetik, 1956 eta 1957 artean, Maok Ehun Loreen Kanpaina («ehun lore loratzen utzi, ehun pentsamendu-eskola lehiatzen utzi») jarri zuen abian: Txinako arazoen gainean intelektualek beren artean aske eztabaidatzea bultzatzen zuen kanpainak, eta erregimen berriari buruzko beren ideiak plazaratzea.

Baina hasieran ideia-plazaratze askearen klima berria zirudiena laster bilakatu zen errepresio bortitza, batez ere Alderdi Komunista eta Estatu berria gogorren kritikatu zituztenen aurka: eskuindarrak izateaz eta iraultza deusezteko asmoa edukitzeaz akusatu zituzten.

Aldi berean, Txinaren eta Sobietar Batasunaren arteko tentsioa gora egiten joan zen etengabe, eta behin betiko haustura etorri zen azkenean: 1956an, Gerra Hotzean, Khrustxov SESBko presidenteak desestalinizazioa hasi zuen, bai eta halako ‘bizikidetza baketsuaren politika’ ere, baina Maok eta Txinako Alderdi Komunistako buruzagitza osoak interpretatu zuten aldaketa haiek printzipio marxisten errebisionismoa baino ez zirela, guztiz kontu onartezina haientzat. 

«AURRERAKO JAUZI HANDIA» (1958): GOSETE HANDIA

1958an, Txinaren ekonomia eraldatzea lortze aldera ibilbide propioa aukeratu behar zuela sinistuta, Mao Zedong-ek «Aurrerako Jauzi Handia» izeneko proiektua jarri zuen abian. Ekonomiaren modernizazioa eta hazkundea azaleratzea ziren asmoak; horretarako, populazio gehiena herri-komunetan ezartzea erabaki zuen. Komuna horiek estatuaren lehenagoko kooperatiba eta etxaldeetan oinarritzen ziren, baina askoz ere handiagoak: 20.000 nekazari hartzen zituen bakoitzak, eta egitura ia militarrekoak izanda, antolamendu sozioekonomiko berria zekarten.

a.      Jabetza kolektiboa zen, eta komunitatearen arauek zorrotz markatzen zituzten harreman sozialak zein bizitza pribatua. 

b.      Eskulangintza tradizionalarekin eta landa-eremuko behe-teknologiako industria txikiarekin uztartzen zuten nekazaritza-jarduera, bi helburu ekonomikorekin: autosufizientzia lortzea eta ekoizpena nabarmen handitzea.

Hitz gutxitan esanda: Txinak pairatzen zuen kapital-gabezia langile nekazarien ugaritasunarekin berdintzea zen Maoren asmoa –ugaritasun hura zen Txinaren benetako aberastasuna–, garapen ekonomikoa azeleratzearekin batera elkartasun sozialeko loturak indartzeko. Baina emaitzak ezin txarragoak izan ziren, honako arrazoi hauengatik:

a.      Lan-indarren zati handi bat produktibitate gutxiko industria-jardueretara desbideratu zen. Horren erakusgarri, komuna guztiek eskuz eraiki behar izan zituzten derrigorrean beren labeak, oso landugabeak, eta nekazariek bertan galdatu behar izaten zituzten metalezko objektuak, askotarikoak, inolako prestakuntzarik gabe, nola egin ondo jakin gabe, altzairua ekoizteko; baina, hain kalitate txarreko altzairua izanda, ezin izaten zuten gero ezertarako ere erabili.

b.      Nekazaritzaren ekoizpena, asmoa nabarmen handitzea bazen ere, gutxitu egin zen, bai planifikazio txarragatik giza baliabideak gutxiegi erabili zirelako, bai urte haietako klima-egoera oso txarra izan zelako; hori dela eta, uztak oso eskasak izan ziren.

 

Agintariek, dena dela, ekoizpen-helburu oso altuak markatzen jarraitu zuten, eta komunek, helburuok ez lortzeagatik zigortuko zituztelakoan, neurriz gain ezarritako kuotak ordaintzen zizkioten Estatuari, eta Estatuak, bere aldetik, esportaziorako gordetzen zituen, SESBrekin zeukan kanpoko zorra kitatzearren.

Gosete handi bat izan zen horren ondorio ezin lazgarriagoa, gizateriaren historian gertatu den goseterik handiena: azken ikerketen arabera, 45 milioi biztanle hil ziren Txinan 1958. eta 1962. urteen artean.

Aurrerako Jauzi Handia abian jarri eta lehen urtean baziren ordurako ageri-agerikoak proiektuaren akatsak; beraz, Maok errepublikako presidentetza utzi behar izan zuen, baina jarraitu zuen Alderdi Komunistako buru izaten.

Liu Shaoqik, Maoren ondorengo presidenteak, politika ekonomiko errealistagoa aplikatzea erabaki zuen. Behin betiko utzi zuten alde batera industria astuna lehenestea –sobietarren eredua–, eta askoz ere diru gehiago lerratu zuten industria arinera eta batez ere nekazaritzara: herri-komunak desegiten joan ziren, eta berriz etorri zen kooperatiben sistema; batzuetan, jabego pribatu txikiak ere onartu ziren.

 

IRAULTZA KULTURALA (1966-1969)

Mao Zedong-ek ez zuen etsi gobernutik zokoratu eta Alderdiko buru hutsa izatera. Hala, 1966an beste kanpaina bat jarri zuen abian: Iraultza Kulturala izenekoa.

Kanpaina justifikatzeko, aldarrikatu zuten ezinbestekoa zela gizartean eta Alderdian kide kontrairaultzaileen eta kapitalisten garbiketari ekitea, eta gertatzen ari ziren desbideratze ideologikoei aurre egitea. Baina benetako arrazoia beste bat zen: Maok berreskuratu egin nahi zuen boterea eta bere aurkarietatik libratu, ikasleen eta armadako sektore gogaideen laguntzarekin.

Horretarako, batzorde iraultzaileak sortzea bultzatu zuen herrialde osoan, eta Guardia Gorriak izeneko ikasleen mugimendua sustatu. Alderdian, eskoletan, unibertsitateetan eta oro har gizartean sator-lanetan ari ziren ustezko kontrairaultzaileak salatu eta zapaldu zituzten batzorde iraultzaileek zein Guardia Gorriak.

Ortodoxia ideologikoaren izenean (Maoren Liburu Gorria esakune-liburuan laburbiltzen da zertan zen ortodoxia hura), izugarrizko gehiegikeriak izan ziren: liburutegiak, artelanak eta tenpluak suntsitu, iragan feudalaren erakusgarri zirelakoan; mendebaldeko literatura eta musika klasikoa debekatu, kontrairaultzaileak zirelakoan; lurjabeak eta irakasleak laidotu, zanpatzaileak edo eskuindarrak zirelakoan; hainbat funtzionario kargugabetu; bortxazko lanaren bidezko berreziketarako esparruetara deportatu; baita hainbat eta hainbat txinatar atxilotu eta heriotza-zigorra aplikatu ere. Milioika herritarrek pairatu zituzten gehiegikeria horiek guztiak; besteak beste, intelektual, artista eta Alderdiko militante ugarik.

Hain zabala eta gogorra izan zen Txina osoko kaos-giroa (gehienbat Guardia Gorriek sortutakoa), ezen Maok berak erabaki zuen armadak gizartean esku hartzea, ordena berriz ezartzearren.

1968an, Liu Shaoqi Errepublikako presidente-kargutik kendu, eta Maok Estatuaren kontrola berreskuratu zuen Alderdi Komunistaren barruan zeukan kargu gorenetik. Handik urtebetera, Iraultza Komunista amaitu egin zela aldarrikatu zuen, eta jarduera guztiak eteteko agindu zien Guardia Gorriei.

Iraultzaren urteurrena Txinan

KANPORA IREKITZEKO POLITIKA 70eko HAMARKADAN

Txinako Herri Errepublikak, sortu eta lehen hamarkadan, oso herrialde gutxirekin izan zituen harremanak. Batez ere Sobietar Batasuna izan zuen aliatu, eta ia-ia beste guztiak ere komunistak ziren. Izan ere, mendebaldeko herrialde gehienek eta bai NBEk berak ere Txina Nazionalistako gobernua (Taiwan-goa) baino ez zuten legitimotzat jotzen.

60ko hamarkadan, Maok Khrustxev-en garaiko Sobietar Batasunarekin harremanak apurtu, eta Txina isolatuta geratu zen nazioarteko joko politikoan. 1971n hasi zen bakartze hartatik irteten, NBEk Maoren gobernua onartu baitzuen Taiwango erregimenaren kaltetan.

1973an, Richard Nixon AEBetako presidenteak bidaia ofiziala egin zuen Txinara. Txinari nabarmen komeni zitzaion kanpora irekitzea, eta balizko aliatutzat jotzen zituen estatu batuarrak sobietar blokeari aurre egiteko. Dena dela, hainbat arrazoirengatik, Txinaren eta Estatu Batuen arteko harreman diplomatikoa ez zen 1979ra arte ezarri.

MAOren HERIOTZATIK TIANANMENgo SARRASKIRA (1976-1989)

1976an Mao Zedong hil eta gero, barne-borrokak izan ziren gobernuko bi fakzioren artean: maoismoarekin jarraitzearen aldekoak ziren batzuk (“Lauren Banda”; kideetako bat Maoren alarguna zen) eta Txinari ziaboga ekonomikoa eta politikoa emateko asmoa zuten besteek. Azken horiek nagusitu ziren. Buruzagi nagusi berria Deng Xiaoping izan zen, Iraultza Kulturalean errepresalia jaso eta gero birgaitu zuten komunista historikoa.

Txinako historian garai berri bat hasi zen orduan, bere ezaugarri funtsezkoetan gaur egun arte dirauena:

a.      Erregimen politikoaren immobilismoa: Alderdi Komunistak erabateko kontrola ezartzen du, baina Maoren garaiko doktrinatze ideologiko hertsi hura inposatzeko asmorik gabe.

b.      Kanpora irekitzea eta SESBrekin izandako liskarrak amaitzea.

c.      Pragmatismo ekonomikoa: «Merkatu-ekonomia sozialista» ezarri zen, izenak dakarren kontraesanagatik nahiko bitxia, nolabait esanda ekimen pribatua eta Estatuaren esku-hartzea bateratzen baititu. Garapen izugarria ekarri zuen horrek ekonomian, baina baita desberdintasun sozialak areagotzea ere.

Beraz, ekonomiaren liberalizazioak ez zuen berekin ekarri sistema politikoaren liberalizazioa. Hala, gobernuak gogor erreprimitu zituen demokraziaren alde ikasleek eta intelektualek egindako aldarrikapenak. Errepresio-ekintza horietan guztietan entzutetsuena Pekingo Tiananmengo Plazako sarraskia da, 1989koa, Europan komunismoa gainbeheran hasi zen garaitsukoa.

 

1989ko apirilean hasi ziren manifestazioak egiten herrialdearen egoerarekin bat ez zetozen bi kolektibo: batetik, ikasleak eta intelektualak, erregimena demokratizatzeko ametsa zutenak (Gorbatxov-ek SESBn eta Ekialdeko Europan bideratu zuen bezala); eta, bestetik, industriako langileak, joera kapitalistako politika ekonomiko berriak zerkartzan inflazioaren eta langabeziaren mehatxuarekin arduratuta.

Protesta-mugimendua handitzen joan zen, eta hilabete eta erdian izan ziren manifestazioak; batez ere, Pekingo Tiananmen plaza handian.

Amaiera tragikoa izan zen. Gobernuak, gerra-legea ezarri, eta armada mobilizatu zuen ekainaren 3tik 4ra bitarteko gauean: tankeak kaleetara atera, eta jendearen kontra egin zuen tiro. Ikaragarrizko sarraskia izan zen: 2017an desklasifikatu ziren zenbait dokumenturen arabera, 10.000tik gora hildako gertatu ziren, eta ezin konta ahala zauritu.

 

Komunismoaren hedapena Indotxinako penintsulan (apunte batzuk…)

Txinaren ondoren, Vietnam-en ere irabazi zuten komunistek, iraultzaren ondoren boterea eskuratuta. Prozesua luzea izan zen: Frantziaren aurkako Indotxinako Gerran (1946-1954) hasi, eta, Estatu Batuen aurkako Vietnam-go gerra entzutetsuan behin garaituta eta estatubatuarrak kanporatuta, 1975ean amaitu zen, vietnamdar guztiak, hegoaldekoak eta iparraldekoak, berriz batu zirenean.

Txinako eta Vietnamgo esperientzia komunistak eredutzat hartu zituzten Indotxinako penintsulako gainerako herrialdeek, eta haien antzera jokatu nahi izan zuten:

1.      1974an, estatu-kolpe bat jo zuten militarrek Birmanian, eta herrialdea errepublika sozialista gisa definitu zen Konstituzio berrian.

2.      1975ean, gerra zibila amaitu, eta Khmer Gorrien gerrilla komunistak hartu zuen boterea Kanbodian, Pol Pot buru zutela. Khmer Gorriek diktadura krudel bat ezarri zuten, txinatar maoismoan oinarritua: ezeztatu egin zituzten dirua eta jabetza pribatua; milioika kanbodiar eraman zituzten bortxaz hirietatik landa-eremuetara, berreziketa-esparruetara; bi milioitik gora hil zituzten, kontrairaultzaileak edo traidoreak zirela leporatuta. 1979an, Vietnam-ek babestutako gerrilla batek Pol Pot boteretik kendu, eta beste erregimen komunista ezarri zuten, Vietnam-en eta SESBren aldekoa. Dena dela, Khmer Gorriek hamarkadetan jarraitu zuten aurka egiten.

3.      1975eko abenduan, Pathet Lao izeneko mugimendu komunistak, Vietnam-en eta SESBren laguntzarekin, monarkia boteretik bota, eta herri-errepublika ezarri zuen Laos-en.

Sobietar Batasunaren eta Europako komunismoaren lur-jotzearen ondoren, aipatu ditugun Asiako zazpi herrialdeetatik lautan eutsi diote alderdi bakarreko erregimen komunistari: Ipar Korean, Txinan, Vietnamen eta Laosen. Dena dela, azken hiruretan gero eta pisu handiagoa hartzen ari da merkatu-ekonomia.