Urrea, Enkomiendak eta
Eta Fray Antonio de Montesinosen salaketa
Amerika XVI. mendean, konkista garaian.
DIRUAREN LURRINA. URREA.
1519an Hernan Cortesek eta bere konkistatzailee Mexiko inbaditu zuten, ordura arte giza mundu bakartua izan zena. Aztekak, han bizi zen jendeak bere buruari deitzen zion bezala, laster ohartu ziren atzerritarrek sekulako interesa erakusten zutela kolore horiko metal batekiko. Bertakoentzat, indigenentzat ez zen ezaguna urrea. Polita eta lantzen erraza zenez, bitxiak eta estatuak egiteko erabiltzen zuten, eta batzuetan urre-hautsa trukerako erabiltzen zuten. Aztekek ez zuten ulertzen esainiarrek urrearekin zuten obsesioa. Bertakoek galdetu ziotenean Cortes-i zergatik zuten espainiarren hainbesteko grina urrea izateko, konkistatzaileak erantzun zuen: "Nik eta nire lagunek bihotzeko gaixotasun bat pairatzen dugulako, urreaz soilik senda daitekeena".
LAN FORTZATUAK ENKOMIENDETAN
Baina, esan daiteke indioak babesteko egina izan zirela enkomienda horiek?
Ez, argi eta garbi, ez. kolonoek harremanak estutik kontrolatzearren erabiltzen zituzten enkomiendak. Modu xeheago batez esanda, enkomienda batean indigenek lan egiten zuten esklabu lurren jabeentzat, enkomenderoentzat, alegia. Lan fortzatuak egiten zituzten indigenek eta zerga oso altuak ordaindu behar zuten.
Sistema haren arabera, Espainiako Koroak kolonoaren esku uzten zuen mendeko zituen indiarren zergak edota lanen emaitzak, eta ordainez kolonoak babesa, elikagaiak eta kristau ikasbidea eskaini behar zizkien indiarrei. Nolanahi ere, berez esklabotasun molde bat baizik ez zen eta 1510. urtean Bartolomé de las Casas domingotar fraideak edota Antonio Montesinos dominikarrak sistema hura gogor salatu zuten.
Espainiako Koroak atzera jo eta indarrik gabe utzi nahi izan zuen indiarren morrontza hura (Burgosko legeak, 1512-1513). Kolonoek, ordea, inoiz ez zituzten xedapen haiek aintzat hartu. 1542. urtean, esklabotasuna eta derrigorrezko lanak debekatu zituen Espainiako Koroak (Indietako Lege Berriak), eta enkomienda sistema leundu egin zen, funtsean bere hartan segitu bazuen ere. 1550. urtetik aurrera lan sistema berri bat abiarazi zuten espainiarrek, enkomienda bazter utzi gabe, repartimiento de indios (indiarren banaketa) izenekoa. Molde berri horren arabera, urtero hainbat hilabetetan aritu behar zuten nahitaez indiar heldu guztiek, meatze, ola, etxalde eta herri lanetan.
XVII. mendearen erdialdetik aurrera, Espainiako Koroa zerga handiagoak hasi zitzaien eskatzen kolonoei, eta handik aurrera izugarri ahuldu zen sistema hori. XVIII. mendearen bukaeran desagertu ziren enkomienda horiek. Ameriketako indiarrak bigarren mailako pertsonatzat hartzen eta erabiltzen zituen molde juridiko-ekonomikoak, ordea, XX. mendea arte iraun du, hacienda izeneko sistemen bidez bereziki.
NOR ZEN FRAY ANTONIO DE MONTESINOS?
1510ean Domingotarren Ordena iritsi zen uhartera, indiarren eskubideen alde ekarpen handiena egin zuena izan zena. Uhartera heldu ziren lehen domingotarrak lau izan ziren, horietatik soilik hiruren izena kontserbatzen bada ere: Frai Pedro de Córdoba, Frai Antonio de Montesinos eta Frai Bernardo de Santo Domingo. Gero gehiago iritsi ziren, beste lau. Laster hasi ziren aborigenen eskubideez kezkatzen.
Ni, irla honetako basamortuan Kristoren ahotsa naizena, hona igo naiz zuei ezagutarazteko eta, beraz, komeni zait arretaz, ez edonolakoaz, baizik eta zuen bihotzez eta zentzumen guztiez entzun dezazuen; ahots hori izango baita inoiz entzun duzuen berriena, inoiz entzutea imaginatu duzuen latzena, gogorrena, ikaragarriena eta arriskutsuena. Denak heriozko bekatuan zaudete, eta bertan bizi eta hiltzen zarete, jende errugabe horiekin darabiltzazuen ankerkeria eta tiraniagatik.
Esaiezue, zer eskubide eta zuzenbidez dauzkazue indiar hauek hain morrontza krudel eta izugarrian? Zein autoritatez egin diezue hain gerra higuingarria jende honi, beren lur bare eta baketsuetan baitzeuden, zeinak, hain infinituak horiez, entzun gabeko heriotza eta hondamenekin agortu dituzuen? Nola dauzkazue hain zapaldurik eta nekaturik, jaten eman eta beren eritasunetan eta sendatu gabe, agintzen diezuen lan gehiegizkoagatik gaixotzen eta hiltzen zaizkizuenean; edo, hobe esanda, hiltzen dituzuenean, egunero urrea atera eta eskuratzearen ordainean? Eta zer ardura duzue doktrinatzen dituztenekin, beren Jainkoa eta hazlea ezagutu dezaten eta bataiatuak izan daitezen, meza entzun dezaten eta jaiak eta igandeak zaindu ditzaten? Hauek ez dira gizonak?
Ez al dute arima arrazionalik? Ez al zaudete zeuen burua bezala maitatzera behartuta? Hau ez al duzue ulertzen, hau ez al duzue sentitzen? Nola zaudete sakonera horretan, hain lo letargikoan? Pentsa ezazue, zaudeten egoeran, ezin duzuela zeuen burua gehiago salbatu, Jesukristoren federik ez duten eta nahi ez duten mairu eta turkoek baino.
Predikuak protesta handiak sortu zituen uhartean -batez ere, enkomenderoen artean eta jabeen artean-, eta Diego Colon frai Pedro de Córdobarekin (gobernadorea, alegia) hitz egitera joan zen domingotarren komentura, uhartetik Frai Antonio kanporatu zezan edo, gutxienez, hurrengo astean animoak baretuko zituen sermoi leunagoa eman zezan.
Hurrengo igandean, ezustean, predikua askoz ere beligeranteagoa izan zen indiarrekiko; eta bost printzipio eman zituen: erlijioaren legeak partikularren eta Estatuaren legeen gainetik daudela, Jainkoaren begien aurrean arraza-desberdintasunik ez dagoela, esklabotza eta morrontza bidegabeak direla, indiarrei beren askatasuna eta ondasunak itzuli behar zaizkiela, eta, eredu izanez, indiarrak kristautasunera bihurtu behar zirela.
