Historia Zallan. Bolunburuko kastroa, Karlistak Espaldasecan.

 Historia bizirik mendietan

Bolunburuko kastroa eta karlistak Trasmosomos-en (Espaldaseca-n)

Kaixo, historiagile maitatuok!

Berriro nauzue zuekin. Badakizue mendia asko gustatzen zaidala, ezta? Historia bezainbeste!. Horregatik mendirik mendi ibitzen naizeneko berri eman nahi dizuet, kokagune historikoak non ikus daitezkeen erakusteko. Bazatozte? Oraingo honetan, kontatuko dizuet Zallan, Bilbotik nahiko gertu, kastro bat topatu ahal dugula: Bolunburu esparruko kastoa, Zallan dagoena.

Kastro. Maketa. Irungo museokoa

Baina, zer da kastro bat, zer da Bolunburu?

Bigarren Burdin Aroko herrixka gotortua da kastro bat, menditxo baten gainean askotan; eta K.a IV. mendetik eta K.o I.mendera arte, landa-komunitate txiki bat bizi izan zen bertan modu egonkorrean. Harresitutako esparru bat eta kanpoko lubaki bat dauzka, hegoaldeko aurrealde guztian; horixe da, hain zuzen, sarbiderik errazena. 

Harresia harri-hormazkoa da, hiru metro zabal da batez-beste eta berez, jatorrian, bost metro baino gehiagoko altuera izan zezakeen.

Atea

Hego ekialdean etenda dago, esparruak izan zuen ate bakarra dela eta, atea estua, tokiko malda handien gainean zegoena.

Kastroaren irudia

Kastroaren barrualdean, etxaldea harrerisaren ondoko terraza estu batean antolatu zen. Etxebizitxak oinplano angeluzuzeneko etxola arruntak dira, eta material galkorrekin eraiki ziren. eraikuntza horietako zenbait identifikatu ahal izan dira herrixkaren mendebaldeko muturrean.

Etxaldea

Burdin Aroan, kastroak botere guneak ziren, eta horietatik antolatzen ziren inguruko lursailak, modu hierarkizatuan. Garai nahasia izan zen, eta defentsa premiak erabakigarriak izaten ziren bizitzeko guneak aukeratzeko; hain justu, leku garaiak eta ingurua begiz erraz kontrolatzeko aukeratzen ziren.

Herrixkaren barneko eraikuntzak bereziki xumeak dira. Etxe gisa erabilitako etxolek buztin manteatuz estalitako landare itxigailuak dituzte. Egitura horietatik lurraren mailako oinarriei dagozkien hondakinak besterik ez dira geratzen. Bolunburu Esparruko biztanleek ekonomia nahikoa dibertsifikatua zuten. 

Kastroko harresia, kontserbatuta

Ekonomiaren oinarriak abeltzaintza, iraupeneko nekazaritza eta burdinaren metalurgia ziren. Nekazaritzari dagokionez, zerealak eta lekadunak landatzen zituzten, eta basoko jakiak ere biltzen zituzten (horien lekuko dira etxebizitzen barruan jasotako hainbat ezkur ikaztu). Halaber, kastroaren barnean tokiko harearriz egindako esku errota asko aurkitu dira; hortaz, baliteke produktuak eskualdean merkaturatu izana.

Harresia eraikitzen.

Gure ibilbidea jarraitu nahi duzue?

Handik gertu, Trosmosomos-era joan ginen, berriro ere historiaren lekukoa den mendi batera... urte asko igaro behar ditugu "denboraren makinarekin" gertakizun hauek ezagutu ahal izateko. Bidean, kartelek esaten digute gure norabidea zein den...hotz handia egiten du orain!

Begira ezazue:

Eta elurra agertu zaigu. Hala ere, ez dugu atzera egingo! Horrela historiadun paraje eder hau ikusteko aukera izango dugu...

Mendi hau Celadilla edo Trasmosomos mendizerrako garaiena da. Bertako tontorretik Enkarterriak (Bizkaia) Menako bailara (Burgos) eta Aiako bailara (Araba) ikus ditzakegu, mendi guzti hauek miretsi ahal izango ditugu. Zoritxarrez, joan ginen egun horretan bisibilidade gutxi zegoen, eta lainoak izkutatu zizkigun mendiak.

Hala ere, bertatik, Celadilla mendizerran garatutako gatazkak kontrolatzen ziren. Antzinatik dokumentatutako toponimoak berak, hain zuzen ere, borrokekin, segadekin...dauka zerikusia, eta zenbait "erresumaren" eta "Bizkaiko Jaurerriaren" arteko Erdi Aroko batailak dakarzkigu gogora.

Karlistaldien gogoetak

1869an, Hirugarren Gerra Karlistetako bataila krudela ere gertatu zen mendi tontor honetan, "Celadillako okupazioa", alegia. (karlistek eta liberalek aurrez aurre borrokatu zuten). Gaur egun ere, XX mendeko Espainiako Gerra Zibileko bateria-gunea eta lubakien aztarnak daude ikusgai.

Hurrengora arte, historiagile-mendizaleok! Dutxa bero-beroa behar dugu pasatutako hotza barnetik kentzeko...

Museoekin maiteminduta: Oiasso

 OIASSO

Irun erromatarra

Kaixo historiagileok!!

Sarrera honekin hau da nire asmoa, zerbait apala: nire historiarekiko grina, gustua eta interesa kutsatzea. Ez da gutxi, ezta!? Baina, badakizue zergatik? oso "zaharra" izanda konturatu naizelako historia bizirik dagoela gure inguruan. Baina inoiz ez da beranduegi gure ondare historikoa ezagutzeko eta gozatzeko!. 

Gure inguruko historia, sekretuak eta lehenaldiko aztarnak ezagutuz asko disfrutatzen ari naizenez, zuekin konpartitu nahi izan dut. Gaur kontatuko dizuet zelan gozatu historia museo batean eta Irungo museoan topatu daitezkeen marabilla batzuk erakutsiko dizkizuet. Animo, ba! Gipuzkoan bertan dago, oso hurbil dugu!

1790an, lehenengo aldiz arkeologia aztarnategia topatu zuten Irunen azpian. Arkeologiari esker zalantzarik ez dago erromatar garaian, Irun Oiassorekin identifikatzeko. Toki estrategiko batean kokatu zen, Lapurdum (Baiona) Pompaelorekin (Iruña) lotzen duen galtzadan.

Oiasso baskoien lurraldean zegoen, eta Tarraconensis probintzia zen. Akitaniarekin egiten zuen muga; Pirinioetako Mendebaldeko pasabidearen oinean zegoen eta komunikazio-sare garrantzitsu bat kontrolatzen zuen: itsasokoak, nahiz ibaietakoak, nahiz lehorrekoak. Nukleo horrek hiri-izaera nabarmena zuen eta II. mendean lortu zuen garapen gailena, bertako kai aktiboaren eta inguruko zilar-meatzen babesean. Nabarmen egin zuen behera III. eta IV. mendeetan, eta V. menderako, dagoeneko, ez da agertzen arkeologi erregistroetan.

Arrantza-artea

Oiasson jarduera nagusiak merkataritza eta meatzaritza izango ziren, antza. Berreraiki ahal izan den planoan ikus daitezkeenez, hiri garrantzitsua zen; ainguratokia zeukan eta merkataritza-kai bat (ehungo Santiago kalearen eta Junkaleko elizaren inguruan kokatuta) eta nekropoli bat ere bai. Eta kokaleku garrantzitsuak Beraungo eta mendibileko muinoetan.

Zeramikako tresnak, anforak

Hirigintza

Gainera, Kuadrikulazko hirigintza zuen, eraikin garrantzitsuekin: antzokia, termak...egin diren indusketen eta aurkitutako hondakin arkeologikoen berri erromanizazioaren museoan ematen da, museo honetan, alegia. Hauxe da garai hori ezagutzeko lekurik onena.

Siderurgia eta meak

Indigenek burdina ekoizten zuten haien garaian; baina, erromatarrak hedu zirenean, jarduera horren garrantzia asko areagotu zen. Burdinaren mehatzaritza zilarrarekin osatzen zuten, zainak elkarturik zeudelako eta, gainera, meategietan lan egiteko burdinazko tresnak behar zirelako. Burdina lortzeko,mineral erabilerrazak erabiltzen zituzten. Lehenik eta behin, txikitu egiten zituzten; eta, gero, labe sinpleetan sartzen zituzten, erregaiekin batera (egurra edo ikatza). Labeek mila graduko tenperatura baino handiagoa hartzen zuten, izerdituz, zepa ateratzen zitzaien eta mearen zikinkeriak ezabatzen ziren. Kalitate txikiko burdinazko masa edo belakia izaten zen emaitza. Zein bizitza gogor eduki behar izan zuten erromatarren garaiko meatzariek!

Garatu gabeko labeen zepa.

Oiasson, ez zieten bakar-bakarrik garrantzia ematen eguneroko lanbideei. Sinesmenak zituzten eta horien lekuko, apaingarri erabiltzen zituzten ezarkinak. Bideo honetan ikuz ditzakegu horietako batzuk.

Jainko /Jainkosak

Oso bitxiak dira indusketetan aurkitu dituzte ezarkin irudidunak. Hauetan, erromatarren Jainko eta Jainkosak daude irudikatuta: Isis jainkosa (ilargia), Minerva jainkosa (jakinduria eta arte militarren babeslea), Ares jainkoa (marte) eta Helios jainkoa (eguzkia).

Badakit sarrera honetan erakutsi dizkizuedan argazkiak eta informazioak "janaurrekoa" baino ez direla izan. Hala ere, zuen ikusmina piztu izana espero dut. Joan zaitezte museoetara eta gozatu denboran bidaiatzen!

Otxandio 2020ko gabonetan

 

Otxandio pandemian, ostutako hizkuntza bat

eta Gerra Zibileko kontuak

 

2020ko Gabonek Otxandiora eraman gintuzten, ibiltari eta kirolarientzako Koikili izeneko ostatura. Mendian ibiltzen, Otxandioko kalexka hotzetan paseoan, ukelelek lagunduta kantuka, gauetan literetan barreka… hala eman genituen oporretako egun batzuk, familia-giroan. 2020ak, pandemiaren eta musukoen urte arraro horrek, neguko ekaitz batekin esan zigun agur, elur-malutak Otxandioko teilatu gainean emeki-emeki jausten zirelarik. Pozik geunden leihotik begira, azken neguak nahiko berotsuak izanik ez baikenuen gogoratzen zer sentitzen zen elurra egiten duenean.

Ongi etorri, etorkinak! Gu ere, migranteak izan ginen Gerra garaian. Otxandioko etxe baten horman

Otxandioko bidaiatxo hartan, Durangaldean, familiaren aztarnak bilatu nahi genituen, arbasoen pausoak, eta historian utzitako arrastoa. Urkiolan eta elurraren gainean ibiltzeaz gain, XX. mendeko –zein urrun daukagun dagoeneko!– urte ilunetan murgildu ginen.

Besteak bezalako euskal familia arrunt baten historia: nire lagun Anaren familia

Isabel, Anaren amama, 1906an jaio zen. Hiru neba-arreba izan zituen: Teofila, bi urte lehenago jaioa; Lidia, gazteena, 1910ekoa; eta Doroteo. Roque eta Teresa ziren gurasoak. Lau neba-arrebek Otxandion eman zituzten haurtzaroko urteak.

 (http://www.euskalnet.net/laviana/gen_bascas/mendia.html)

 

Euskara ostu ziguten

Neba-arreben ama-hizkuntza, eta gurasoena, etxean egiten zena, euskara izan zen. Lau neba-arrebak ziren, beraz, euskaldun zaharrak, eta elebakarrak: ez zekiten erdaraz. Aurreko mendeko 10eko hamarkadan eskola-adinean egonik, ordea, gaztelaniaz eskolatu ziren hiru ahizpak, beste ume guztiak bezala, garai hartan derrigorrezkoa baitzen erdaraz ikastea eskolan Espainia osoan, baita ama-hizkuntza gaztelania ez zuten haurrentzat ere: ez zegoen modurik euskaraz ikasteko. Anaren izebek gogoratzen zuten, zahartzaroan sartuta, zein gogorra egiten zitzaien eskolara joan behar izatea lezioak hizkuntza ezezagun batean jasotzeko, eta zein txarto pasatu zuten hasieran.

Amama Isabel koskortu zenean, ia-ia gaztetxoa zelarik, aita Roquek Galdakaora aldatu behar izan zuen, “Dinamita” esaten zioten bertako lehergai-fabrikan lan egiteko. Eta berarekin batera familia osoa joan zen. Nahiz eta Otxandiotik Galdakaora –XXI. mendeko begiekin ikusirik behinik behin– distantzia handirik ez egon, kulturaren aldetik bi mundu oso desberdinak ziren, Otxandioko baserri bateko familia batentzat: Galdakaok hiri-tankera zeukan, nahikoa handia izanik. Hiru ahizpek sentitzen zuten Otxandiotik etorritakoak abarkaduntzat (jebo, artaburu/borono, kaxero…) hartzen zituztela galdakaoztar kalekumeek. Bizi-bizi sentitzen zuten Galdakaoko jendeak bidegabe jokatzen zuela berekin, gutxietsi egiten zituela, baserri-girotik etortzeagatik. Baina eurak ez ziren sentitzen baserritar kaikuak, ez ziren sentitzen beste inor baino gutxiago, eta ez zuten jendeak sartzea koitadu eta kirtenen taldean.

 (https://ahotsak.eus/gaiak/020203/?page=1).

 Esteka honetan testigantza asko aurkituko dituzu, altxor historikoa, bizirik!

Hori dela eta, erdaraz lehenbailehen ikastea erabaki zuten hiru 

ahizpek. Nabarmendu behar da emakume adoretsuak zirela,

beren garaiari aurrea hartu ziotenak, telefonista jardun baitzuten

hirurek enpresa banatan, emakume ia guztiek gehienetan 

etxean bakarrik lan egiten zuten garaian. 

Behin ezkondu eta seme-alabak edukita –Anaren aita Carlos,

 kasurako–, erabaki zuten ez irakastea euskara, 

ez zezaten hiru ahizpek bezala sufritu,

 inguru ia guztia gaztelaniadun bihurtuta. 

Anaren amamak eta izeko zaharrek, ordea, 

Otxandion emandako txikitako urte zoriontsuak gogoan, 

ama-hizkuntzarekiko maitasuna gorde zuten, 

batez ere etxe barruko giroan. 

Eta euskarazko esapide eta berba ugari ere bai, 

hurrengo belaunaldietakoei transmititu zizkietenak;

hala, Anak gogoratzen du nola irakatsi zion aitak esaten,

 ume-umetan: “no seas ganorabaco”, “estoy larri”, 

“me he comido los ondaquines”…

Isabelen seme-alabek, beraz, ez zuten euskara ikasi. Eta Carlosek ezin izan zien transmititu Ana eta Bego bere alabei. Gaur egun, Ana, ama bera ere, euskara ikasten ari da, buru-belarri, ahaleginean eta interes handiarekin, iruditzen baitzaio ostu egin zaiela euskara hiru belaunaldiri. Gainera, uste osoa dauka edozein hizkuntza, minoritarioa izanik ere, sekulako altxorra dela, herri baten nortasuna, izaera eta pentsaera islatzen dituen kultura-adierazpidea. Anarentzat, gaur egun euskara ikasten aritzea da, nola edo hala, beraren jatorria berreskuratzea, beraren zuztarrak: orain dela 100 urte baino gehiago Euskal Herriko bihotzean bizi izan zen familia harekiko lotura.

 Osaba zahar Doroteo irakaslearen familia-historia

Ahizpak ez bezala, ikasi ahal izan zuen Doroteok –Isabelen neba, bera baino zaharragoa– euskara, sakon ikasi ere, apaiztegian jaso zuen prestakuntzari esker. Euskara maite-maitea zuenez, jende askori irakatsi zion orduko sasoian; besteak beste, erbesteko Eusko Jaurlaritzan eta bai berrogei urte geroago ere Eusko Jaurlaritzan goi-karguak izango zituzten zenbaiti, diktadura-garaian eta trantsizioaren hasieran. 1936-1037an, berriz, oso bestelakoa zen egoera. Gerra Zibila borborrean zegoen Euskal Herrian.

(http://hemerotecadigital.bne.es/pdf.raw?query=id:0000563228&lang=es&log=19351104-18441-00012/El+Siglo+futuro)

 

 

Gerra Zibila Otxandion. Nazi eta faxisten erasoa. Hegazkinetan etorri zitzaigun heriotza.

2020ko Gabonetan Otxandiora joan, eta aprobetxatu genuen ikusteko zer-nolako arrastoa utzi zuen Gerra Zibilak herrian. Hala, ikuspegi historikotik nahiko irudi interesgarriak aurkitu genituen Andikona plazako hormetako grafitietan. Haietako batean, milizianoak ikusten dira balkoi batean; beste alde batetik, hegazkin naziak ikusten dira, Otxandio bera eta gero Durango eta Gernika bonbardatuko zituztenak. Grafitian, irudiez gain, bada mezu bat esperantzari eta bakeari dei egiten diena: “Atzoko gure malkoek bixerko zuen irribarre bihurtu daitezen”.

Grafitien parez pare, kartel batek azaltzen digu zer gertatu zen hantxe bertan, plaza txiki hartan, 1936an:

“Faxismoaren ankerkeriaren lekuko, etorkizun justu eta baketsu baterako ikur”

Andikona plaza hau Europan zibilen aurka burututako bonbardaketaren lekuko izan zen. 1936ko uztailaren 22an, 61 lagun erahil zituzten bertan, indar frankistek emandako estatu kolpetik lau egunetara. Hauetatik gehienak zibilak eta asko umeak.

Gaur egun, ia mende bat geroago, egile zuzenak zein hauen arduradunak epai bidean jarri gabe jarraitzen dute. Eta otxandiarrontzako are mingarriago dena, bonbardaketaren egilea izan zen Angel Salas Larrazabal, Juan Carlos de Borbon erregearen eskutik kondekoratua izan zen 1991. Urtean, Felipe Gonzalez Gobernuko Presidentearen onespenarekin.

Gerra osteko diktadurak ez zuen lortu plaza honetan gertatutakoa ahazterik, eta diktadorea hil geroztik bonbardaketan hildakoei omenaldi sentitua eskaintzen diote Otxandioko herritarrek urtero jaietako bigarren igandean.

2011. urtean Andikona plaza eraberritu eta omenaldi berezia antolatu zen bonbardaketaren 75. Urteurrena gogoratuz. Aurrean duzun Nestor Basterretxearen Heriotza zerutik etorri jakun eskulturak sarraski haren oroigarri izan nahi du. Egun berean, Otxandioko Udalak Andikonako Adierazpena onartu zuen, Euskal Herriaren bakerako eskubidea aldarrikatuz (…)”

 

Xalotasunak ekarri zuen traizio baten historia: Gerra Zibila familian

Itzuli gaitezen gure familiaren historiaren istorioetara. Berriz ere kokatuko gara 1936an. Tropa frankisten matxinadaren eta Errepublikaren aurkako estatu-kolpearen ondoren, Espainia osoa gerran zegoen.

Halabeharrez, Roquek –Doroteoren eta amama Isabelen aitak–, xalo-xalo, zoritxarreko ohar bat  bota zuen Doroteoren euskara-ikasle baten aurrean –familiaren aspaldiko laguna ere bazena–. Honela gertatu zen: Galdakaoko zeruan, Otxandio eta Durango bonbardatu baino lehen, hegazkin nazi batzuk agertu ziren. Roqueren lagun batek, hegazkinak ikustean, nazien indar militarraren eta gerra-gosearen gaineko albiste kezkagarrien berri izanda, esan zuen: “Ez dira, ba, hauek etorriko gu hiltzera!”. Hori entzunda eta berak ere hegazkinak ikusita, hau erantzutea bururatu zitzaion Roqueri, xalo-xalo: “Ez, gizona! Nolatan?! Ez dakizu horiek ere kristauak direla?”. Elkarrizketa hartan lekuko, Roque eta haren lagunaz gain, Doroteoren euskara-ikaslea zegoen.

Roque karlista izanik, Doroteoren ikasleak ideia politiko desberdina zuen: jakina zenez, oso nazionalista zen. Roqueren ateraldia entzun, eta salatu egin zuen, bando nazionalaren kolaborazionista zelakoan. Izan ere, tentsio handiko garai zen hura. Mundu guztiak kokatu behar zuen mutur batean edo bestean; dena zen zuri edo beltz: edo nazionalen aldeko, edo nazionalista-errepublikanoen aldeko.  Batzuek ez zuten ideia politiko definiturik, baina gerrak polarizatu egin zuen gizartea, eta zatitu egin zituen familiak zein lagunarteak. Hala, Roque eta Lidia atxilotu egin zituzten. Familiak, zer gertatu zen jakin nahian ikertzen hasi, eta “familiaren lagun zahar” hark jarritako salaketa ikusi zuten, hegazkinak pasatu zirenean zalantzarik gabe beste biekin zegoen lagunak berak eskuz sinatuta.

Horren guztiaren ondorioz, Larrinagako espetxera eraman zuten Roque, Santutxu aldera; haren alaba Lidia, berriz, Aingeru Jagoleen komentura, hura ere Santutxu aldera. Handik gutxira askatu zuten Lidia; baina Roqueren patua oso bestelakoa izan zen: 1937ko urtarrilaren 4an, frankistek Bilbo bonbardatu ostean eta errepresalia modura, miliziano eta Bilboko herritar batzuek nahastean, Larrinagara eta Bilboko beste hiru espetxetara sartu, eta 224 preso eskuindar hil zituzten; besteak beste, Roque.

 (https://www.bilbohiria.eus/45692)

Behin bando nazionala gerran garaile irtenda, gudari nazionalistak eta miliziano errepublikanoak preso edukitzeko erabili zuten Larrinagako espetxea, bai eta haietako batzuk exekutatzeko ere, zentzurik gabeko anaiarteko gerra baten izenean.

Larrinagako erasoaldi haren 80. urteurrenean, Iñigo Urkullu lehendakariak aitortu zuen “zuzengabekeria” izan zela bando nazionaleko 224 preso haiek pairatu behar izan zutena, garai hartan Jose Antonio Agirrek lehendakaria buru zuen Eusko Jaurlaritzaren ardurapeko lau espetxe haietan gertatutakoa. Horrela, memoria historikoa aldarrikatzeko ekimena sustatu, eta ”familia haiek jasan behar izan zuten bidegabeko sufrikarioa dela-eta elkartasuna” agertu zuen, “gertaera haiengatik instituzio demokratikoen autokritika” egin beharra onartuta eta familiei egia historikorako eta memoriarako eskubidea aitortu behar zaiela aldarrikatuta. Esperantza bat geratzen zaigu: Roquek, Lidiak eta Anaren familiako guztiek pairatu behar izan zituzten iraganeko bidegabekeria haiek baliatzea haietatik zerbait ikasteko, berriz ere gertatu ez daitezen. Kontu haien gainean hitz egitean Anaren osabak esaten zuenez: “Gerretan, laztana, armagileek baino ez dute irabazten”.

Hala ere, ezin dugu sarrera hau amaitu beste zerbait gehiago gogoratu gabe: Gerra Zibila amaitu eta gero 40 urteko diktadura krudela ezarri zen: Otxandion, Euskadin, Espainian. Francorena- militar faxista eta eskuindarrekoa-, alegia. Diktaduraren ondorio lazgarriak abertzale eta miliziano horien familiek sufritu zituzten, galtzaileak izan ziren eta. Ezkerrekeko ideologia zutenak eta abertzaleak izan ziren galtzaileak. Horietako asko exekutatua, errepresaliatua, edo eta erbesteratua izan ziren. Askori jabetzak kendu zizkieten gerraren irabazleek. Eta ondorengoei tristezia eta pobrezia geratu zitzaizkien galtzaileen familietan.

2020ko Gabonak

Otxandioko egunak pasatuta, herri baten memoria eraman genuen gurekin itzuleran, familia historiaren zati bat, eta uste oso bat: gerrak ezin duela inoiz ezer onik ekarri. Espero dugu gure seme-alabek ikasbide hori inoiz ez ahaztea, gure herriak pairatu duen pasarterik triste eta ilunena ez dadin egundo errepikatu. Eta zerutik, 2020 urte zoro honetako Gabonetan bezala, elurra baino ez etortzea, emeki-emeki etorri ere.