Politikoak gara! Aurrekontuak

 Estatuaren erronkak,

XXI.mendeko 2021 urtea

Kaixo, ekonomialariok!!

Hona hemen, laguntza batzuk zuentzat:

1. Ikerketa zientifikoa

Constates y vitales

Arazoak txertoak jasotzeko. Oligopolioa.

3. Krisialdi klimatikoa

Zer egin behar du gobernuak krisialdi klimatikoa geldiarazteko.

4. Jubilatuak, nagusiak

Zer eskatu zuten jubilatuek 2019an.

6. Iruzur fiskala

• Orain bilatu ELGAk (gaztelaniaz OCDE Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico) egindako "Towards Global Tax Co-operation (2000)" txostenean zeintzuk diren ELGAk 1998. urtean herrialde batek paradisu fiskaltzat hartua izateko ezarritako irizpideak (10. Orrialdea).
• Aurreko atalean aipatutako txostenean, zeintzuk dira irizpide horiek betetzen dituzten herrialdeak? (17. Orrialdea).
• Zeintzuk dira 2002. Urtean ELGA-k “ez kooperatibo” zerrendan sartu zituen paradisu fiskaltzat hartzen diren herrialdeak? Nola irten ahal dira herrialdeak zerrenda horretatik? Aurki dezakezue erantzunak hemen.
• Kontsulta ezazue Europako Batasunak argitaratutako el paradisu fiskalen zerrenda (8-12 orrialdeak). Zenbat herrialde sartu dira zerrenda honetan?

7. Ekitatea

Soldata arrakala. Eusko Jaurlaritzak dioena.

Cecilia G. De Gilarte

 Cecilia G. De Gilarte

Cecilia G. de Gilarte. (Tolosa 1915-1989)

Eleberrigilea, dramagilea, saiakera idazlea, unibertsitateko irakaslea, kazetaria eta, gainera, lehengo gerra-korrespontsaletako bat, Euskal Herriko Iparraldeko frontearen berri eman baitzuen Gerra Zibila hasi zenean. Lanbide hauek guztiak modu autodidaktan ikasi zituen. Mugimendu libertarioan aritu zen CNT-ren bitartez eta hainbat literatura-sari jaso zituen.

Wikipedian. Zoaz estekara.

Liburuak.

Kapitolioa erasotzen: Liderraren gurtza

 ZER ESAN NAHI DU KAPITOLIOAREN ERASOA (BENETAN)?

Kapitolioaren kontrako erasoa

Joe Bidenen hitzak ditugu esteka honetan: gertatutako erasoa, demokraziaren kontrako erasoa dela esaten du Baidenek; eta erasotzaileei "barneko terroristak" deitu zien. "Ez dago errege bat bezalakoa ekin dezakeen errege bat Estatu Batuetan (...). Justizia ez dago boteretsuen alde, ezin dira pribilegio pertsonalak egon gure demokrazian". "(...) Nire ilobak esan zidan: Batzuek esan dute Black life matters-en mugimenduko jendea zegoela atzo eraso horretan. Baina ez da egia: beltzen aldeko haiek manifestatu zirenean, ejerzitoak babestu zituen erakunde politikoak, eta atzo, kapitoliaren eraso horretan barrura sartu ziren: eta hori ez da justua, aitite (...)"

Kaixo historialariok!!

Hona hemen, Mireiaren lana. Adi!!

“Amerika gaur ikusi duguna baino askoz hobea da.” esan zuen Joe Bidenek urtarrilaren 6an, Kapitolioaren erasoan gertatu zenean. Hau ez da egia. Egun hartan ikusi genuena benetako Amerika  da, eta ez litzateke harrigarria izan beharko. Hainbat gauza, kontra-balio eta arazoak irudikatzen ditu. Bai esandako gauza hauek bai erasoaren jatorria eta esanahia aztertuko ditut.

    Lehenik eta behin, gertakari hau demokraziak aldarrikatzen duenaren kontrakoa da, eta kezkagarria da, baita mehatxu bat. Norbaitek esan dezake haien sinesmenak defendatzen ari direla, alabaina, indarkeria erein besterik ez zuten egin. Kapitolioak eraikin izugarri garrantzitsu izateak eta erasotzeak ez du ezer lortzen; arreta mediatikoa eta alderdi errepublikanoaren "zapalkuntza" jartzen du agerian, besterik ez. Beraz, iritziak adierazteko modu guztiz desegokia izan da. Esan dezagun argi eta garbi zer izan den: terrorismoa.

Orain, alderdi errepublikanoan egoera hau gertatzeko zer baldintza agertu diren aztertu nahiko nuke. Zein dinamika dago alderdiaren barruan? Liderraren ezaugarriek bere agindua eta gauzen funtzionamendua erabat markatu dituzte. Donald Trump presidentea, politiko bezala, elkarrizketa arrazional eta baketsutik urrun dago. Esan genezake politikari batentzat hala izatea oso ona dela, etekina politikoak ateratzen ditu probokazio horiekin. Beraz, probokazioak jarraitzaileengan eragina izan dute. Trumpen politika egiteko jarrera urrunegi joan da.

Beste arrazoietariko bat da nola Trump-en boto-emaileak ez direla bakarrik boto-emaileak; jarraitzaile leial, zintzoak dira eta presidenteak badaki. Egiaztatu barik sinesten dute Trumpek esaten duen guztia, eta ia ziur ados egongo dira — haien lider heroikoa esan du! Hauteskundeen emaitzak “iruzurrekoak” badira, horrela dira -uste dute jarraitzaile itsuek-. Berak esaten badu afroamerikarren alde gehien borrokatu duen AEBetako presidentea bera izan dela, halaxe da, -berriro sinesten dute-. Honek boto-emaile motari buruz asko ( eta ez ona) esaten digu, baita Trump-en "ego"a handitzen du. Horrekin sinestarazi nahi digute jarraitzaileek edozeinek nahi duen guztia esan dezakeela ondoriorik gabe, jakina. Trumpek duen pribilegio-kopurua antidemokratikoa da.

     Seguru asko, munduko pertsonarik boteretsuena eta eragin handiena duena da, eta nahi duena esan dezake. Eta zer gertatzen da honen ondorioz? Ba… eraso bat kapitolioaren kontra, adibidez. Berak hori egitea agindu ez badu ere, azaldu dudan bezalako lau urteko politiken emaitza da.

Trump, bere alderdi eta bere hautesleen dinamika behatu ondoren, haren ideologia aztertu beharko genuke. Laburra izateko, honela laburtu ahal dugu: Trumpek eta bere jarraitzaileek ez dute onarten pertsona guztien balioa berbera dela. Alderdian ikus ditzakegu klasismo, arrazakeria, matxismo, xenofobia, homofobia, transfobia, antisemitismo, islamofobia, kapazitismo… zerrenda luze-luzea, ezta? Harrigarria iruditu bada ere, 74 milioi hauteslei buruz hitz egiten ari gara. Ez dut ezer asmatzen: kapitolioan ikusi zen bandera konfederatua (esklabotzaren aldekoa), mezu antisemitak (“6 milioi ez ziren nahiko” bezalakoak) eta erakunde neofaxista bat (“Proud Boys”), besteak beste. Guzti hau LOTSAGARRIA da — eta hitzak motz geratzen dira.

Azkenik, uste dut merezi duela Black Lives Matter mugimenduarekin zenbait konparaketak egitea ondorio batzuk ateratzeko. Nola izan daiteke posiblea poliziak errukirik gabe eraso egin ziela BLM-eko protesta zutenei eta Trump-jarraitzaileei, hitzez hitz, ateak ireki ?? Non ikus dezakegu udan egon zen erantzun polizial masiboa kapitolioan? Zergatik ikus dezakegu jendea selfie-ak egiten eta eskua ematen poliziekin? Non zeuden kapitolioaren erazotzaileak poliziek beltzak hiltzen dituztenean? Gogora dezagun batzuek beren bizitzagatik protesta egiten dutela (beltzek) eta beste batzuek gorrotoa zabaldu besterik ez dutela egiten (zuri horiek). Kapitolioa eraso egin zutenak zuriak izango ez balira, ez zuten laster terrorista hutsatzat hartuko eta hilko eraikinaren sarreran? Bideoak erakusten dute nola poliziek saiatzen ari ziren jendetza — zuria — ez mintzen.

Polémica policias haciéndose selfis con los asaltantes al capitolio.

Hortaz, zergatik gertatu da honelako fenomeno? Legeen faltagatik? Ez. Baliabideen faltagatik? Ez. Gorrotoa, moral bikoitza eta injustizia izan dira arduradunak. Kapitolioaren eraso ez da izan egun bateko kontu bat, ez. Kultura baten emaitza da. Historia baten emaitza da. Herri baten emaitza da. Sentitzen dut, Joe Biden, baina hori da benetazko Amerika.

Mireia Allende

Kapitolioren kontrako erasoa

 Washingtoneko kapitolioren

aurkako erasoa

- Zer gertatu da?

- Zergatik?

- Nortzuk dira?

- Zertarako egin dute?

Joan den aztekenena, urtarrilak 6an Washingtonen Kapitolioa indarkeriaz eraso zuten. Baina, zergatik egin zuten? Estatu batuen presidentea, Donald Trumpek, hauteskundeen emaitzen aurka protesta egitera bultzatu zituen haren jarratzaileak. Presidentearen ustez, botoen zenbaketan iruzurrak egon dira eta Trumpen jarraitzaileek kalera atera ziren protesta egitera.

Michael Sherwin, jarduneko AEBtako fiskala, jakinarazi zuen kapitolioan sartu ziren zenbait erradikalen helburua legegileak bahitzea eta hiltzea zela. Hori dela eta, Trumpen aldeko bortitzetako askok eskuburdinak eta plastikozko lokarriak zeramatzaten. Ezinezkoa dirudi arren, erasotzaile batek Mike Pence bize-presidentearen bulegotik oso gertu iritzi zen. Segurtasun indarrek residentea leku seguru batera eraman zuten erasotzaileak iritsi baino lehen baina arrisku handiko egoerak egon ziren.

Ez nekien kapitolioaren aurkako erasoa antolatuta zegoen ala aurretik antolatu gabe gertatu zen zerbait izan zela. Informazioa bilatu ondoren, puntu honen inguruan ez dagoela informazio askorik konturatu naiz. Susmoa dute erasotzaileek Errepublikako bankuko lankide batzuen laguntza izan zezaketela.

Beste alde batetik, esaten dute presidentea bera izan zen prestaketa horiek bultzatu zituena bere jarraitzaileei hitzaldira manifestaziora gonbidatuz hitz hauekin: "Egon zaitez! Basatia izango da!"

Izan ere, ekintza honek ondorio larriak utzi ditu. Ondorio batzuk berehala gertatu ziren, hau da, 4 pertsona hil ziren eta 14 polizia zaurituta atera ziren kapitoliotik. Ildo beretik, bertan zeuden gehienek ez zutela musukoa erabili, badirudi covid-19ren kontua ez diela eragiten.

Epe luzeko ondorioak, oraindik ezin ditugu ikusi baina behintzat demokraziaren aurka eraso egin dute. Gainera, nire ikuspuntutik, presidente on batek bere herrialdeko ongizatea zaindu behar du eta bakea bilatu.

Asteazken honetan gertatutakoak ez du inolako aurrekaririk. Inoiz ez du Estatu Batuetako irteerako presidente batek bere jarraitzaileak Kapitolioa okupatzera animatu, demokratikoki aukeratutako presidente baten onarpen ofiziala ekiditeko. Hori dela eta, abokatuak zigor kodea berrikusten ari dira puntuz puntu, deliturik egin den jakiteko.

Esango nuke, Donald Trumpek berriro presidentea izatea debekatuta egon behar dela, baina oraindik aukera hau aztertu behar dute. Dena den, urtarrilaren 20an presidente Trumpek kargua utzi eta Joe Biden sartuko da.

Guztiok egiten dugun galdera da, modu baketsuan joango da Trump ala arazo askoz larriagoak egongo dira…?

Andrea Gomez Hermosilla

kolonizazioa mapak

 KOLONIZAZIOA

MAPAK eta URTEAK

EstekaK: Afrika, inperialismoaren altxor preziatua (eusk)

Kolonialismoa Afrikan

Kolonialismoa Asian

Afrikako kolonizazioa

Hemen azpian duzue Afrikako Mapa.

1885ean, Berlingo konferentzian honela zatitu zuten Afrika momentuko potentziek:

Hauek izan ziren akordioak Berlingo Konferentzian:

a. Niger eta Kongo ibaietatik nabegazio askatasuna eman zuten.

b. Komertziorako askatasuna aldarrikatu zuten Afrikako erdugunearekin.

c. Kongoko Estatu Askea izendatu zuten baina Leopoldo IIari eman zioten emakida eta oso ospetsua izan da urte asko geroago erabili zuen krudelkeriagatik. Zoaz esteka honetara eta entzun eta irakurri euro news-ek esaten duena.

d. Beste akordio bat esklabotza debekatzea izan zen. Baina errealitatean beltzen lan eta bizi baldintzek izugarri gogorrak izaten jarraitu zuten. (Beso-ebaketak, torturak...sarraskitzea izan zen errege honen agintea).

e. Okupazio-printzipioa ezarri zuten. Horrek esan nahi zuen lurraldearen jabetza eskuratzeko benetako okupazio militarra ezarri behar zela. Horrela, 1914ra arte, garaiko potentzia ekonomiko eta militarrek "lehia" egiten hasi ziren, inolako gupidarik gabe. Lurrak okupatzen, biztanleak bidaltzen eta militarki boterea adierazten. 1914ean, bakarrik Etiopiak eta Liberiak mantendu zuten independentzia.

Kolonizazioa Asia eta Pazifikoan

Britania Handia (BH)

1757: BH-k Indian egin zituen merkatalguneak. Kolonia britaniarra bihurtu zen eta Ekialdeko Indietako Konpainia britaniarrak kudeatzen zuen. XIX. mendean penintsula osoa menderatu zuten eta baita Zeilan ere (gaur egun Sri Lanka) Gaurko Mianmar (Birmania) eta Malaka.

1858: Indiako ekonomia (Kotoia) metropoliaren onurako bihurtu zuten.

1800-1850: Australia eta Zelanda Berria.

Frantzia

1862: Indotxina (Gaur egun Cambodia, Birmania, Vietnam, Laos...) kolonizatzen hasi ziren.

Holanda 

1880: Indonesian zeuden XVII, mendetik. Borneo banatu behar zuten BH-rekin.

Estatu Batuak

1861-65: Sezesio gerra izan zen EEBBetan, Iparra Hegoaren kontra, Gerra amaituta, ekonomikoki hazkunde itzela izan zuen eta 1880ko hamarkadan lehenengo potentzia industriala ziren jada EEBBak. Batez ere bi helburu izan zuen:

1. Amerikako kontrol ekonomikoa (Britania Handiaren nagusitasuna eta menderakuntza europearra -orokorrean- alboratzen)

2. Txinarekin merkataritza menderatzea, eskuratzea.

1898: Espainiari gerra irabazi ondoren: Kuba, Puerto Rico, Filipinas (erosita oso merke, 20 milio dolarren truke) eta Huam irla eskuratu zituzten EEBB-ek.

Alemania

Espainiak Pazifikoa utzi zuen Alemaniari Las Marianas, Karolinas eta Palaos saldu zizkionean.

Japon Meiji

(1868-1912) Japonek oso azkunde azkarra izan zuen garai honetan. Eta berak ere inperialismo-kolonizazioari ekin zion, bere mugaz bestalde. Horrela, lurraldeak eskuratu zizkien Japonek bai Txinari ( 1894ko gerran) baita Errusiari ere (1904ko gerran). Bietan izan zen Japon garaile, nahiz eta aurkariak, hasiera batean, handiagoak eta boteretsuagoak iruditu.

Txinaren menderakuntzak sarrera oso bat merezi du. Merkatu oso preziatua zelako kolonizatzaile(Metropoli) guztientzat, eta horrela, gerrek eta gerra horietan sufritu zituen galerek potentzien menpe utzi zuten Txina.

Emakume aristokrata eta burgesak

 EMAKUME ARISTOKRATA ETA BURGESEN GIZARTE-ROLA

(Musika entzun esteka honetan)

Familiaren erretratua (1730). Nicolas Largilliere

XVIII. mendean, ez zen funtsean ezer aldatu tradizioak emakumeari eransten zitzaion kontzeptuan. Nagusi zen iritziaren arabera, emakumea ahula zen izatez, eta gizona baino gutxiago bai moralari, bai adimenari begira. Hori dela eta, gizonaren mendean egon behar zuen bizitan zehar (aurrena, aitaren mendean; gero, senarrarenean), eta patu saihetsezina zeukan markatuta jaiotzetik: ezkondu, seme-alabak izan, eta alabei heziketa egokia eman emazte eta amak izan zitezen, bera bezala.

Emakume bat ezkondu gabe geratzen bazen, pentsatzen zen porrot egiten zuela bizitzan (neskazahar, mutxurdin…), eta gizarteak onartutako hiru aukera baino ez zitzaizkion geratzen:

1. Neba baten edo gizonezko senide baten babes eta ardurapean bizitzea.

2. Beste etxe batean neskame jardun (pobreenek eta nekazaritza-mundutik zetozenek).

3. Moja bihurtuta, komentuan bizi (batez ere, erdi-mailako klaseko emakumeak, ezkontzeko besteko ezkonsaria biltzerik eduki ezean).

Nahiz eta ilustratu batzuek zalantzan jarri emakumeak gutxiago direlako iritzi hura (areago: zenbaitek sexuen arteko berdintasuna defendatu zuten), oso gutxi izan ziren, eta oso mugatua haien idatzien oihartzuna.

XVIII. mendeak aurrera egin ahala, ordea, mendebaldeko Europako herrialde batzuetan, bizitza sozial aktiboagoa edukitzea lortu zuten emakume aristokrata eta burgesek.

Ane- Therese de Marguenat de Courcelles. Marquesa de Lambert, saloniere.

Hala, salonnière izeneko emakumeek jokatutako rola nabarmendu behar dugu: beren jauretxeetara idazleak, intelektualak eta artistak gonbidatu, eta haien arteko hizketaldiak antolatzen zituzten. Egia esan, aurreko mendean sortu zuen emakume batek lehen literatura-aretoa, Parisen sortu ere: Rambouillet-eko markesak.

Aldi berean, emakumeek emakumeentzat sortutako lehen aldizkariak ere hasi ziren argitaratzen: Journal de Dames, Madame de Beaumer-ena (Frantzia, 1761); Pomona, Sophie von La Roche-rena (Alemania, 1783); La Pensadora Gaditana, Beatriz de Cienfuegos-ena (Espainia, 1786)… Idazki haietan arakatuta, lehen aldarri feministen aztarnak topatu daitezke, artean oso moderatuak, gehienbat emakumeen  heziketaren gainekoak.

Amaitzeko, aipatu behar dugu permisibitate handiagoa izan zela emakumeen moda eta ohiturekin, baina betiere goi-mailakoentzat murriztua.

Laburbilduta: aurreko garaietakoen aldean, XVIII. mendeko emakume aristokrata eta burgesek mugitzeko aukera gehixeago lortu zuten, askatasun handiagoa, baina oraindik oso urrun egon ziren gizonekiko parekotasuna lortzetik.

Rambouillet-eko markesak, Catherine de Vivonne-k (1588-1665), intelektualen arteko bilerak antolatzen zituen Hôtel de Rambouillet-eko areto nagusian; bertan, Parisko elite sozial, artistiko eta intelektualak solasaldiak izaten zituen ekonomia-, filosofia- eta politika-gaiei buruz. 

Benito J. Feijoo emakumeen defentsan

 

Benito Jeronimo Feijoo, Teatro Crítico Universal, Discurso XVI, “Defensa de las mujeres” (1726)

[…] A tanto se ha extendido la opinión común en vilipendio de las mujeres, que apenas admite en ellas cosa buena. En lo moral las llena de defectos, y en lo físico de imperfecciones. Pero donde más fuerza hace es en la limitación de sus entendimientos. Por esta razón, después de defenderlas con alguna brevedad […], discurriré más largamente sobre su aptitud para todo género de ciencias, y conocimientos sublimes.

[…]Hainbeste zabaldu da emakumeak erdeinagarriak direlako jendearen iritzia, non ozta-ozta onartzen den haiengandik ezer onik etor daitekeenik. Moralaren aldetik, iritzi horrek gabeziez beteta irudikatzen ditu emakumeak; fisikoki, akastun. Baina nabarmendu, emakumeek adimenari dagokionez dituzten mugak nabarmentzen ditu. Hori dela eta, emakumeak hitz gutxitan defendatu ondoren […], luzaz arrazoituko dut badutela gaitasuna jakintza-arlo guztietarako eta goi-mailako ezagutzetarako.

[…] Hombres fueron los que escribieron esos libros, en que se condena por muy inferior el entendimiento de las mujeres. Si mujeres los hubieran escrito, nosotros quedaríamos debajo.

[…]Liburu horiek, zeinetan emakumeen adimena oso urritzat hartzen den, gizonek idatzi zituzten. Emakumeek idatzi balituzte, berriz, gizonok geratuko ginen azpitik. 

[…] Estos discursos contra las mujeres son de hombres superficiales.

[…] Emakumeen aurkako arrazoibide horiek gizon txatxuek egiten dituzte.

[…] De que las mujeres no sepan más, no se infiere que no tengan talento para más.

[…] Emakumeek gehiago ez jakiteak ez dakar gehiago jakiteko talenturik ez daukatela. 

[…] Si todos los hombres se dedicasen a la Agricultura (como pretendía el insigne Tomás Moro en su Utopía) de modo que no supiesen otra cosa, ¿sería esto fundamento para discurrir que no son los hombres hábiles para otra cosa?

[…] Gizon guztiek Nekazaritzan baino ez balute jardun (Thomas More ospetsuak bere Utopia obran aldarrikatzen zuen bezala), halako moldez non ez lekiketen beste ezer egiten, gizonak bestetarako ezgauza direla ondorioztatzeko bezain oinarri sendoa izango litzateke hori? 

[…] Generalmente cualquiera, por grande capacidad que tenga, parece rudo, o de corto alcance en aquellas materias a que no se aplica, ni tiene uso. 

[…] Gehienetan, nahiz eta ahalmen handia eduki, zakarra dirudi edonork, edo ergela, lantzen ez dituen arloetan edo haietan ohitua ez badago.

[…] Lo propio sucede puntualmente en nuestro caso: estáse una mujer de bellísimo entendimiento dentro de su casa, ocupado el pensamiento todo el día en el manejo doméstico, sin oír, u oyendo con descuido, si tal vez se habla delante de ella de materias de superior esfera. Su marido, aunque de muy inferior talento, trata por afuera frecuentemente, ya con Religiosos sabios, ya con hábiles políticos, con cuya comunicación adquiere varias noticias, entérase de los negocios públicos, recibe muchas importantes advertencias. Instruido de este modo, si alguna vez habla delante de su mujer de aquellas materias, en que por esta vía cobró un poco de inteligencia, y ella dice algo que le ocurre al propósito, como, por muy penetrante que sea, estando desnuda de toda instrucción, es preciso que discurra defectuosamente, hace juicio el marido, y aun otros, si lo escuchan, de que es una tonta, quedándose él muy satisfecho de que es un lince.

[…] Hori berori gertatzen da puntuz puntu eskuartean dugun auziarekin: eman dezagun adimen izugarri handiko emakume bat etxe barruan egoten dela, egun guztian burua etxeko lanetan baino ez daukala, goi-mailako arloetako konturik sekula entzuten ez duela, edo oharkabean entzuten duela, berean aldamenean horretaz hitz egiten bada. Senarrak, talentu gutxiagokoa izanik ere, azaleko tratua izaten du sarri askotan hala elizgizon jakintsuekin nola politikari trebeekin, eta harreman horretatik hainbat albisteren berri izaten du, jakinaren gainean egoten da zer negozio dabiltzan kalean, eta munta handiko aholku ugari jasotzen ditu. Prestakuntza horrekin, deskuiduan noizbait hitz egingo balu emaztearen aurrean gai horien gainean, zeinetan bide horretatik adimena apur bat argitu zaion, eta gai horien kontura emazteak burura etorritako zerbait esango balu, nola  ikasbiderik jaso gabea izanda oker arrazoitu behar duen ezinbestean –esandako hori zorrotz askoa izanik ere–, senarrak –edo besteek, bertan entzuten baleude– erabakiko luke tuntuna dela, eta bera harro geratu litzateke, pentsaturik azeria bezain zorrotza dela.  

Lo que pasa con esta mujer, pasa con infinitas, que siendo de muy superior capacidad respecto de los hombres concurrentes, son condenadas por incapaces de discurrir en algunas materias […].

Emakume horrekin gertatzen dena, bada, ezin konta ahal emakumerekin gertatzen da: berarekin batera dauden gizonak baino gaitasun askoz ere handiagokoak izanda, zenbait arlotan gogoeta egiteko ezgauza direla erabakitzen da […]. 

Elisabeth Blackwell, landareen ilustratzailea, XVIII. mendean
Zoaz estekara!

Benito Jeronimo Feijoo, Teatro Crítico Universal, Discurso XVI, “Defensa de las mujeres” (1726)

Gipuzkoako Aurrehistoria

 Menhirak, trikuharriak eta mairu-baratzeak

 Gipuzkoan mendirik mendi

Oianlekuko jentilbaratza, harrespila

Kaixo, historiagileok!

Egin nahi duzue txango bat gurekin? Ikusi nahi dituzue harrespilak, trikuharriak eta menhirrak?

Zatozte, orduan, gurekin mendirik mendi!

Oianlekuko mairu-baratzea

Altzibarretik (Oiartzun) Oianlekuko jentilbaratza ikustera joango gara. Egun honetan Munagirre eta Zaria mendiak igotzea da gure ideia. Horretarako, oso bide ederra egin behar da hara heltzeko, eta Aiako Harriako ingurune naturalaren oinetan iraganerako bidaia bat egiten egongo bazinete bezala sentituko zarete. Karrika ibaiaren alboan igoko zarete gurekin. Niri benetan zoragarria iruditu zitzaidan.

Oianlekuko ingurunea megalitikoa da. Inguruko monumentu nagusia Oianlekuko cromlecha edo harrespila da. "Cromlech" izena bretoieratik dator eta crom (zirkulua) eta lech (harria) hitzek osatzen dute. Oianlekuko megalito honen berezitasunetako bat da bi zirkuluz osatua dagoela (cromlech gehien-gehienek bat baino ez daukate, jakina). Lehen zirkuluak 9,5 m-ko diametroa du, eta 29 mugarriz osatua dago; eta bigarrena, berriz, 6,8 m-ko diametrokoa da.

Baina, zer da cromlecha edo harrespila edo mairu-baratzea?

(K. a. 2.500-100 urte) Harrespila edo cromlecha monumentu megalitiko bat da, harri eta zutarriekin zirkulu edo elipse bat osatuz eraikitzen dena. 

Euskal Herrian ugari dira mota honetako megalitoak, baina Oria eta Leitzaran bailarak dituzte mugatzat, bailara horietatik mendebaldera ez baita harrespil bat ere aurkitu. Euskal mitologian, bestalde, toki berezitzat hartzen dira; hain zuzen, jentil-baratze edo mairu-baratze ere deitzen zaie, antzinako euskaldunek uste baitzuten  jentilek edo mairuek eraiki zituztela.

Harrespil asko talde txikitan elkartuta agertzen dira, lekuaren garrantzia agerian ipiniz. Hala ere, harrespil bakunak ere badira. Eztabaida dago harrespilak eraikitzeko asmo eta helburuei buruz: batzuk nekropolitzat (hilobiak) erabili diren arren, gizataldeen biltoki eta astronomia behaleku moduan ere interpretatu dira.

Trikuharriak

Beste egun batean Igorin, Urdaburu eta Aldura mendiak igo genituen. Berriz ere etorriko zarete gurekin? Horrela, are atzerago joan gaitezke iraganerako bidaian. Bai, Gipuzkoako mendietan oso gauza hunkigarria aurkituko duzue, gurekin bazatozte: Historiaurreko trikuharriak. Dena den, gure aurkikuntzak konpartitu baino lehen, erakutsiko dizuet oso trikuharri dotorea: Hemen, nire letra hauen azpian oso "ale" dotorea duzue:

Sorginaren txabola. Elvillar, Araba

Baina, zer da trikuharri bat?

Dolmen edo trikuharriak ere monumentu megalitikoak dira, gorpuak ehorzteko eraikitakoak.

Trikuharriak edo haien aztarnak, beste monumentu megalitikoekin batera, Mendebaldeko Europa osoan daude. 

Europako trikuharri zaharrenak Neolitiko eta Kalkolitiko aroetan eraiki eta erabili ziren gehienbat, K. a. 4500 urtearen inguruan hasita eta K.a. 2500 urtera arte gutxi gorabehera, orduan iritsi baitzen Europako fenomeno megalitiko hauen bukaera. 

Lurrean zutik finkatutako harlauza batzuek (Arkeologian ortostato deitzen dira) eta haien gainean horizontalean jarritako beste harlauza batek osatzen dute dolmena. 

Hilobi hauek lurrez nahiz harriz eraikitako muinoen gainean (tumulu izenekoak) jartzen ziren maiz, eta haren mugak, batzuetan, harriz osaturiko zirkuluez inguratzen ziren, harrespil edo cromlech bezalakoak. 

Dolmenetan tipologia zabala dago: dolmen sinpleak (hilobi kamara soila duten hilobiak), korridore-dolmenak eta galeria-dolmenak. 

Landarbasoko trikuharriak

Trikuharri batzuk topatu genituen, tumulu batekin, hilobi ganera estalkirik gabekoa. Aspalditik, ahozko tradizioak "jentilei" egotzi izan die hilobi horien eraikuntza. Gizagaindiko indarra zuten pertsonaia mitologiko horien lurperatzea urrez betetako kanpaiekin egiten zela pentsatzen zen. Kondaira horren bidez, duela gutxi arte, hilobi horiek arakatzea suspertu zen; ondorioz, kalteak egin zituzten bertan.

Jentilak, pertsonaia mitologikoak

Etenetako menhira eta Mulisko Gainako Kanposantu Zaharra

Beste egun batean Adarra eta Oindi mendiak igo genituen, Besabitik. Badituzue oraindik indarrak gurekin etortzeko? Han ere bilatu genituen historiaurreko aztarnak, oso interesgarriak lurralde honetan. Mendiz mendi ibiliz gozatzeaz gain,  historiaurreari begirada bat eman diezaiokezue gurekin. Animatu, eta segi ibiltzen!!

Etenetako menhirra

Baina, jarraitu baino lehen... Zer da menhir bat?

Menhirra, zutarria edo iruinarria Antzinaroko monumentu megalitikoa da, lurrean zutik jarritako harri luze batez osaturikoa, eta bereziki Europa Mendebaldean agertzen dena. Bakarrik ager daitezke, monolito moduan, nahiz beste zutarriekin batera egitura konplexuak osatuz eta beste monumentu megalitiko handiagoen elementu osagarri handi moduan. Letra hauen gainean duzue Etenetako menhirraren argazki bat.

Eta, orain, harri zaharren pilaketarik hunkigarriena, historiaurreko "santutegia": Mulisko Gaina. 

Mulisko gaina, Kanposantu Zaharra ere deitua bertakoen artean, Oindi (Onyi) mendiko hego-ekialdeko magalean dagoen multzo megalitiko bat da, lau cromlechek, zista bikoitz batek, monolito batek eta beste bi egitura zehazgabek osatua, denak bertako hareharriekin eratuak.

Administratiboki Urnietan kokatzen da, Urnieta eta Hernaniren arteko mugatik berrehun metrora.

Mulisko Gaina

Eta gaurko txangoa amaitzeko, utziko dizuet Mulisko Gainetik ikusten den Oindi-Mandoegiko estazio megalitikoaren mapa. Erreparatu ezazue zenbat puntu agertzen diren, zer-nolako denbora-bidaiak egin ditzakegun! Etorriko zarete hurrengoan ere gurekin?