Keynesianismoa

 

KEYNES-en proposamen ekonomikoa:

ESTATUAREN INTERBENTZIONISMOA ETA ONGIZATE-ESTATUA

John M. Keynes-ek, eskarien beherakadak sortutako atzeraldietan jarduera ekonomikoa sustatzeko, kontsumo pribatuaren ahulezia gastu publikoa handitzearekin orekatu behar zela proposatzen zuen. Hala, Estatuak ekonomian esku hartuz gero (inbertsioen, diru-laguntzen, ondasunen eta zerbitzuen eskaintza eta eskariaren bitartez), atzeraldia gainditu eta hazkunde-aldira itzul zitekeen ekonomia, nahiz eta behin-behinean Estatua asko zorpetu. Nola edo hala esanda, eredu komunistaren –Estatuak kontrolatutako ekonomia– eta kapitalismo liberalaren eredu klasikoaren bitarteko formula da keynesianismoa (kapitalismo liberalaren eredu klasikoaren arabera, ekoizleen/eskaintzaren eta kontsumitzaileen/eskariaren arteko lehia askeak gidatu behar du ekonomia, Estatuak ahalik eta gutxien esku hartuta).

Gastu publikoaren politikarekin batera (azpiegiturak eraikitzea, enpresentzako diru-laguntzak eta kredituak, zerbitzu sozialak…), gehienbat Europan, nazionalizazioak izan ziren zenbait sektoretan, hala nola energian, garraioan eta banku-sisteman. Estatuak, enpresaria balitz bezala, bere egiten zituen –erosi egiten zituen– zenbait konpainia, sektore horien interes estrategiko eta sozialagatik, errentagarriak izan zein galerak ekarri. Keynes-en ereduak, behin kapitalismoaren ortodoxia berria bilakatuta, hazkunde ekonomikoa bultzatu zuen, bai eta enplegu betea sustatu ere. Ez hori bakarrik: hari esker, Ongizate-estatua eraikitzea lortu zen (welfare state), batez ere Europan, Estatuak gero eta gastu sozial handiagoa bereganatuta: populazio osora hedatu ziren osasun-laguntza, erretiro-, langabezia-, zahartzaro- eta alarguntza-sariak, eta doako oinarrizko hezkuntza; eta gizatalde behartsuenek errazago eskuratu zitzaketen etxebizitza eta bestelako gizarte-prestazioak.

Labur esanda, aurreko mendeko 50eko eta 60ko hamarkadetan, mundu kapitalista aurreratuko estatuetan, eta gizartearen sumindura eta komunismoaren tentazioa saihestearren, aberastasuna modu bidezkoagoan banatu zen, aberatsenei zerga handiagoak ezarrita populazio osoaren oinarrizko premiak asebetetzeko.

Beste alde batetik, oparotasun ekonomikoaren, kontsumo-ondasunen ekoizpen masiboaren, enplegu betearen eta gizarte-maila guztietan erosteko ahalmena handitu izanaren ondorioz, mundu kapitalista aurreratuko estatuetan bizi-mailak eta kontsumo-mailak gora egin zuten nabarmenki.

Irudi honetan ikus daiteke keynesianismoa arlo politiko eta ekonomikoan zabaldu baino lehenagoko egoeraren irudi kritikoa: langileen klaseak bizkarrean eramaten ditu aberatsak. Bost aberats famatu dira eta langileak, ugari. Ikusten dugunez, gizartearen injustizia salatzen du marrazkigileak. Eta horrexegatik, hartzen du zentzu betea haierako irudiak.

 

Karlisten gotor lekuak (Arraiz)

 

Karlistaldiak Arraiz mendian

Arraizetik dagoen ikuspegi zabala. Ezkerrean eta azpian, meategi baten arrastoak ikus ditzakezue. 

Kaixo, historiagileok!!

Covid-19aren pandemiaren ondorioz, txango hurbilak egitea erabaki dugu. Haietako batzuetan, historiaren aztarnak topatu ditugu, eta horregatik gonbidatzen zaituztegu gurekin berriro etortzera. Horrela, gure lurraldearen historia ezagutzeko beste aukera bat izango duzue. Zuen interesa piztea da gure helburua! Historiak orainaldia markatzen digu eta -batek daki!- ez al da izango historia etorkizuneko giltza ere?

Bilbotik oso gertu gaude; beraz, ez duzue aitzakiarik bisitatxo bat ez egiteko. Goazen, ba!

XIX. eta XX. mendeetan zehar, Bilbon eragina izan zuten hainbat gerratako gatazkak gertatu ziren. Lehen karlistaldian (1833-1839), liberalek Bilboko hiria kontrolatu zuten, eta Don Carlos-ek -erregea izan nahi zuen- 1835eko ekainean hiria setiatzea erabaki zuen, nazioarteko ospea lortzeko garrantzia duen hiria bereganatzeko helburuarekin.

Faktore hori funtsezkoa izan zen bere kausarako laguntza ere lortzeko, mailegu moduan. Bilbok aurre egin zion erasoari, etsaien artean biktima ugari eraginez. Haietako nagusia Tomas Zumalakarregi jenerala bera izan zen, bala batek hankan jo eta bizia galdu baitzuen zauri horren ondorioz. 1836. urtearen amaieran berriro piztu zen gerra, eta berriz ere karlistek ez zuten arrakastarik izan. Era berean, 1876an, azken karlistaldian (1872-1876), Bilbo setiatu zuten karlistek, oraingoan ere beren aldeko emaitzarik gabe, eta horregatik "oso noble, oso leial eta garaitu gabea" titulua lortu zuen hiribilduak.

Hona hemen karlisten esku egon zen gotorlekua, 1876ko urtarrilaren amaiera arte. Eta interesa handiagoa duzuen guztiok: zoazte esteka honetara!

Amaitzeko, gure historia bidaia honetan egin genuen argazki bat jarriko dut: lagun arteko argazkia. Segurtasun distantzia gordeta, jakina!

Bilboko Hesia Avril mendian

Lubakiak Avril mendian 

Kaixo, historiagileok!!

Hemen nauzue berriro zuekin mendiz-mendi. Neguak guztiok harrapatu gaitu konfinamendu perimetral arraro honetan. COVID-19aren pandemia dela eta, Bilbao eremu "gorrian" dago, kutsatze-tasa oso handia baitugu. Beraz, ezin gara udalerritik irten, eta Bilboko mendi magalak eta mendi tontorrak auzokide mendizalez beteta daude perretxikoak izango bagina bezala. Gaurko txangoan pare bat kontu azalduko dizut bakarrik. Letra gutxiko sarrera egin nahi dizuet, mendira joatean nire asmorik inportanteena  zuen gogoa piztea da-eta, besterik gabe!

Gaur Avril mendira igotzera gonbidatu nahi zaituztet. Bilbotik oso gertu, Artxandatik abiatuta, berehala ikusiko duzue Avril mendia. Hango bideetan Gerra Zibileko aztarnak ikusteko aukera paregabea izango duzue. Beste mendi irteeretan bezala, gaur Bilboko burdin hesia non kokatu zen eta nolako babeslekuak eduki zituen ikusiko dugu. Zatozte gurekin! Eta adi entzun bideo honetan Andonik kontatuko diguna:

Lubakiak eta metrailadore-habiak Avril mendian. Zoaz estekara!

1937an, tropa nazionalen erasoa geldiarazteko nazionalistek eta errepublikanoek (garai hartan, gorriak deiturikoak) Bilbo defendatzea erabaki zuten. Eta, horretarako, lubakien sistema diseinatu zuten; eta, tarteka "bunker" moduko babeslekuak eraiki zituzten, argazki honetan ikusten dugun moduan:

Geroago, bidean jarraituko dugu berriztu duten lubaki zatirik ikusgarrienera heltzeko. Gure ibilaldi honetan, ume batzuk aurkitu genituen, eta sarrera honetara ekarri ditugu: gerraren iluntasunaren eta tristeziaren aurrean, gazte alaitxo haiei protagonismo apur bat emateko asmoz utziko dizuegu irudia.

Lerro hauen azpian irudikatuta duzue burdin hesiaren garaiko mapa bat. Horrela ikus dezakezue zein eremutatik eraiki zuten defentsa lerro hau.

Lubakien eremu honi "Iturritxualde mendia" deitu diote betidanik. Litekeena da metrailadore habiak eta lubaki hauek Bilbo erori baino aste batzuk lehenago eraiki izana. Gotortze lanetan langile kualifikatuek egin zuten lan. Baina horiez gain, adin guztietako boluntarioak ere egon ziren; kasu gehienetan, emakumeak. Gorago ikusi dugun lubakia pikotxari eta palari eraginez eraiki zen.

Lubaki hauetan emakumeen lana gogoratu nahi dugu

Eta, agur esan baino lehen, 4.000 urte atzera egingo dugu, eta, kalkolitikora abiatuta, Avril mendiko trikuharri bat erakutsiko dizuegu, etxera bazkaltzera etorri baino lehen ikusi beharrekoa!

A! Et a zurekin egiten ari garen txango txiki honetatikez dut oraindik joan nahi guri gertatu zitzaigun gauza polit bat aipatu gabe: irteera horretan, lagun batzuk topatu genituen, guztiok Bilbon konfinatuta -COVID-19aren pandemiagatik- eta denbora bidaia hau haiekin batera egiteko aupera ederra izan genuen. Lagun arteko topaketa hauek, zalantza barik, txango historikoei xarma paregabea ematen diete! Ezta?

 Avril mendiko trikuharria

 

Iran, historia

 

Reza Pahlevi xaha

Irango iraultza islamikoa (1979)

Ekialde Hurbileko egonkortasuna galtzeko lehen faktorea Israelgo estatua sortzea izan zen; bigarren faktore nagusia, 1979ko Irango iraultza islamikoa.

Iran ez da lurralde arabiarra, Turkia bera ez den bezala (bertako hizkuntza ez da arabiera: Iranen persieraz hitz egiten da nagusiki, eta Turkian, turkieraz), baina bada musulmana, jakina. Musulmana bai, baina xii-adarra da nagusia Iranen; hain zuzen ere, suni-adarraren mendetako aurkaria (suniak dira gehiengoa Turkian eta Arabiar Penintsulako herrialdeetan, eta orohar islamean).

1953an, Estatu Batuek eta Erresuma Batuak estatu-kolpe bat antolatu zuten Iranen, Reza Pahlevi enperadorea (xah, persieraz) bera ere nahastuta zegoelarik, eta handik aurrera Mendebaldeko herrialdeen txotxongilo nagusia bilakatu zen Iran, Mendebaldearen Ekialde Hurbileko interesen zerbitzura jokatzen zuena.

Mendebaldeko korporazioek ustiatzen zuten Irango aberastasun-iturria: petrolioa. Iranek jasotzen zuen mozkinen zatia, diru-sarrera oparoak izan arren, ez zen erabili herrialdea garatzeko: kontrara, errejimenaren ustelkeriagatik, xahak berak eta haren lagunek beren mesederako pilatu zituzten dirutza haiek.

Gizartean handitzen zihoan desparekotasunak ondorio hau ekarri zuen: xaharen aurkako oposizioa gero eta handiagoa izatea herritarren artean. Neurri handi batean aiatolek (musulman xiiten buruzagi erlijiosoek) gidatu zuten oposizioa, eta erlijioaren bitartez bideratu; hori dela eta, erlijioa ikur indartsua bihurtu zen, ezaugarri nazionala, Mendebaldeko balioei eta haien zerbitzuaren pean zegoen errejimen ustelari kontrajarria. 70eko hamarkadan protesta-mugimenduak asko ugaritu, eta azkenean xaha boteretik botatzea lortu zen; 1979ko urtarrilean, erbesterako hartu behar izan zuen xahak.

Errepublika Islamikoaren Alderdiaren propaganda (1979):

«Islama da langilearen babes bakarra».

Handik gutxira, Jomeini aiatola, xaharen aurkako oposizio politiko-erlijiosoaren buruzagi nagusia, Paristik Iranera itzuli zen (Parisen zegoen deserriratuta). Jomeiniren zuzendaritzapean, Errepublika Islamiko fundamentalista[1] bat ezarri zen Iranen, hasiera-hasieratik Estatu Batuen eta Mendebaldearen aurkako borroka erradikalean jardun zuena: aiatolek aldarrikatzen zuten islamaren interpretazio zorrotzaren aurrez aurre, Estatu Batuek eta Mendebaldeak guztiz kontrako balioek islatzen zituzten, eta xaharen errejimena babestu zuten aurreko urteetan.

Jomeini aiatola

Beraz, Iran mutur batetik bestera pasatu zen: Mendebaldeko herrialdeen interesen gotorlekua izatetik fundamentalismo islamikoaren hedapen-fokua izatera, hain zuzen ere.

 

Iran-Irak Gerra (1980-1988)

Irak suniek gobernatutako herrialde arabiarra zen, nahiz eta Iranen bezala herritar gehienak (% 60) xiiak izan. Petrolioa esportatzeko funtsezko atea Persiar Golkoa dute, baina Irakek oso kostalde txikia dauka bertan, Kuwait-en eta Iranen arteko zerrenda estu-estu bat baino ez.

 

Saddam Hussein-ek, 1979tik Irakeko diktadoreak, ikusi zuen Jomeiniren Irango errepublika oso arriskugarria izan zitekeela bere errejimenarentzat, baldin eta Irakeko xiitak Irango iraultza Irakera zabaldu nahian hasiz gero; baina, aldi berean, ikusi zuen aukera izan zezakeela Irani indarrez kentzeko Persiar Golkoaren inguruko lurraldea, aprobetxaturik Iran nazioartean bakartuta zegoela, bertako petrolioa ustiatzeko baina baita itsasorako irteera handitzeko ere.

1980an hasi zen Iraken eta Iranen arteko gerra, hiru arrazoi hauengatik:

a.      Arabiarren eta persiarren arteko etsai-giroa, mendetakoa.

b.      Sunien eta xiien arteko lehia erlijiosoa.

c.       Persiar Golkorako irteera zabaltzeko interesa.

Saddam Hussein-en probetxuaren alde jokatu zuen Jomeiniren errejimena nazioartean bakartuta egon izanak; are gehiago: Estatu Batuek eta herrialde arabiarrek laguntza eman zioten Hussein-i. Baina alferrik, zeren eta irabazle argirik gabeko gerra luze suntsitzaile hura hutsala gertatu baitzen amaieran: milioi bat soldadu hildako, ezin konta ahala elbarri, eta hondamendi material ikaragarria izan ziren ondorio bakarrak bi herrialdeentzat.

---

[1] Fundamentalismoa. Erlijio baten testuen edo doktrina baten arauen interpretazio eta aplikazio hertsi eta zorrotzaren aldeko mugimendua edo doktrina.

TPS/BEG 2021 Tsunamiak, errefugioa...

 Errefuxiatuak, errefuxiatu kimatikoak, tsunamiak eta elkartasuna

Ikuspuntu psikologikoa...

Kaixo, psikologoak!!

Bakea eta Garapenaren egunetan gaudela gogoratuta, hona hemen gaurkorako hausnarketa interesgarria. Lehenengoz, Maria Belon eta bere familiari gertatutakoaren berri izan ondoren, hitzaldi hau entzungo dugu:

Zoaz ESTEKA honetara. Maria Belon: tsunami batetik bizirik ateratzea.

Hauxe izan daitezke galderak:

1. Zer gertatzen zaigu guztioi tsunami bat bizi behar dugunean?

2. Ba al dira tsunamiak fenomeno meteorologikoak soil-soilik? Zein beste tsunami gerta daitezke gure bizitzetan? Bizi al zara inoiz tsunami bat?

3. Zein tresna-psikologiko/ terapia posible aipatzen du Maria Belonek bere hitzaldian?

Eta, amaitzeko...

Zer iruditzen zaizu tele-saio hau?? Zoaz ESTEKA honetara (Arrazakeriaren gainean. Salvados. Está pasando. Iñaki Williams eta Savane)

4. Zein emoziotan daude hizlariak? logikoa iruditzen zaizu? Pertsonai hauen giza beharrei buruz hitz egiteko prest egongo zinateke?

TPS/BEG 2021. Artzainak eta Gerra Zibileko umeak

 GU ere, MIGRATZAILEAK izan ginen!!

Kaixo, historiagileok!

Berriro zuekin!

Aste honetan ikastetxean Bakea eta Elkartasunaren garaia ospatzen ari gara. Aurten "migratzaile klimatikoak" ezagutzeko ahalegina egin nahi dugu eta guztion etxea (lurra) zaintzean jarri nahi dugu begirada. Beraz, zer egin dezakegu historia irakasgai honetan migratzaileengana hurbiltzeko? Historia klasean zerbait berezia egingo dugu. Denboran zehar bidaiatuko dugu berriro ere! Bazatozte?

Hona hemen aste honetako erronkak:

1. Euskaldunen historian ezagutuko ditugu  beste migrazio edo leku-aldaketen adibideak; horretarako, XIX. mendera joango gara. Eta artzain bihurtu.

2. Bigarrenez, XX. mendera joango gara, eta han gerra zibilaren ondorioz gerrako ume euskaldun batzuei gertatutakoa apur bat ezagutuko dugu.

3. Eta, amaitzeko, gure familietan ikertuko dugu. Ados? Egon al dira zuen familietan migrazio-esperientziak? Ikertu, mesedez, eta kontatu iezaizkiguzue!!

1. XIX.-XX. mendeetako euskal artzainak

XIX. mendea eta XX. mendearen hasiera dira Ameriketan artzain-lanetan ziharduten euskaldun gehien izan zireneko aldiak. Uruguay eta Argentinara joan ziren batez ere. Bizkaiko baserrietako gizon gazte asko; besteak beste, Pampako lautadetara joaten ziren lurralde mugagabe haietan abeltzaintzan lan egitera. Alde horretan euskaldunak eta irlandarrak ziren talderik ugarienak. Hasierako momentuetan alokatuta lan egin zuten hango ugazabentzat baina urteen buruan lortzen zuten soldatekin ugazaben menpetik alde egin eta bere beste senide eta herrikideekin artzain-talde berriak osatu eta artalde batzuen jabe egin ziren.

Euskaldunak jaso zituzten herrialdeak

1850etik aurrera, artzain horietako batzuk familia osoarekin joan ziren Ipar eta Hego Ameriketara. Beren izaera eta ezaugarriak zirela eta, agintariek eta abeltzain nagusiek berariaz maitatzen zituzten migratzaile euskaldunak, haintzat hartzen zituzten. Dirudienez, langile ausartak, sutsuak eta trebeak ziren artzain horiek.

Hala ere, atzerritatutakoen gogoetan itzultzeko itxaropena mantendu zen. Askok, urteetan lan gogor nekagarrian jardun ondoren, dirutza baten jabe egin, eta Euskal Herrira itzuli ahal izan zuten. Beste asko betiko gelditu ziren han, eta ondo integratu bertako gizartean. Haietako batzuk Euskal etxeetan batzen ziren erroak, ohiturak eta euskara bera ez ahazteko.

Entzun kantu herrikoi baten ahapaldi bat:

Amerikara noa nere borondatez

hemen baño hobeto bizitzeko ustez

aspertuta bainago hemengo izatez

adios aita eta ama ondo bizi bitez (...)

Ipar Ameriketako mendebaldea osatzen duten hamaika estatuetako oihan, mendi eta lautadetan, XIX. mendearen erdialdez gero han etengabe izandako artzain euskaldunen gauzazko eta kulturazko zantzuak eta lekukoak aurki daitezke. Lertxun markak eta harri mutilak dira artzain euskaldunak han bizi izanaren ezaugarri nabarmenenak.

Lertxun batean artzainak marraztutako irudiak

Lertxun-marrak lertxun-basoetako zuhaitzen enborretan labaina-muturrez egindako zizelketak dira. Gehienetan artzainaren izena, horren jatorria eta Ameriketara iritsi zeneko noizkoa adierazten dute. Batzuek marrazkiak dituzte: artzaina bera, animaliak eta abar. Zaharrenak 1880. urte ingurukoak direla ematen du, eta berrienak 1970.eko hamarkadakoak.

2. Eta, zer gertatu zen Gerra Zibilean ume euskaldunekin?

Hona hemen esteka oso polita eta oso tristea... Begira, begira!: 1936-37ko Gerra Zibilaren ondorioen artean, gerrako umeen ihes egiteko beharra. 

Beraz, ikusi dugun moduan: GU ERE, MIGRATZAILEAK IZAN GINEN!!

Txina historian

 

2016-2021

Txina: mehatxuka ari zaizkio AEBak militarki, edo gidatzen ari zaigu pandemia honetan?

Kaixo, historialariok!

Zuekin nago berriro ere. Gaur, Wuhan ikusi dut albisteetan. Oso hiri ospetsua bihurtu da azken urtean, bertan hasi omen zelako COVID-19aren pandemia, orain dela urtebete, luze-luzea egin zaigun urtebete pasatxo. Harrigarria badirudi ere, hilak daramatzate han COVID-19aren kasurik gabe. Itxaropentsua da ikustea hobeto daudela eta normaltasunera itzuli direla; gu, berriz, COVID-19aren hirugarren olatuan gaude bete-betean. Wuhan-go biztanle guztiei gutxienez PCR bat egin diete, guzti-guztiei, eta ematen du gaitza desagertzea ekarri dutela itxialdi gogorrek. Txertoen kanpainak ikusten ditugu guk telebistan eta sare sozialetan, egunero. Politikari batzuen ustelkeria ikusten ari gara, dagokien momentua heldu baino lehen txertoa jarri dutelako; ‘negazionistak’, ‘arduratsuak’, ‘gel hidroalkoholikoa’ eta ‘itxialdi perimetralak’… denetarik ikusten eta ikasten ari gara pandemia honetan. Pandemiaren negu gorrian gaude eta nik pentsatu dut interesgarria izan litekeela gaur, berriz ere, begirada Txinara itzultzea. Bazatozte nirekin?

Horretarako, John Pilger-en dokumental hau ikusiko dugu: The coming war on China [Txinari aurki datorkion gerra].

Ez pentsatu dena gustatu zaidanik, ez: momentu batzuetan, apur bat apokaliptikoa iruditu zait filma; gainera, 2016koa da, eta dokumentalean iragarritako gerra ez da oraindik agertu etorkizun ilun horretan irudikatzen zuten moduan. Trump-ek Etxe Zuria utzi berri du, eta idazten ari naizen egun honetan, Joe Biden-en agintaldia hasi da Ipar Amerikan. Beraz, agian, ez da beteko dokumentalean aurreikusten den etorkizun katastrofikoa. Hala ere, ikustea merezi duelakoan nago. Goazen, ba, eta has gaitezen ikusten!

1.       Txina gaur: estatubatuarren hesi militarra Hego Txinako itsasoan

John Pilger-ek, dokumentalaren hasieran, Txinako itsasoko eskualde batera hurbilarazten gaitu, gaur egun lurralde-gatazkan dauden irla txiki batzuetara: Txinak beretzat hartzen ditu, eta AEBek ez dute onartzen Txinaren jabetzea. AEBek, izan ere, interes handia daukate irla horietan, haien kokapen estrategikoagatik, bermatu nahi baitute Hego Txinako itsasoan daukaten kontrol militarra. Lehen minutuetan, CNN Kateko informatiboek mezu hau igortzen die estatubatuar herritarrei (gogoratu 2016an gaudela): “Bai mundua, bai AEBetako gobernua, munduaren segurtasunaren bermatzaile gisa, prest daude Txina etsaitzat hartzeko”. Dokumentalaren lehen zatian, erakusten digute non dauden kokatuta estatubatuarren base militarrak, eta nola osatzen duten halako babes-hesi bat –edo urka-bilurra, nondik begiratzen diogun–, AEBek Txina isolatu eta kontrolatzeko erabiltzen dutena: base militarrak, Txinarantz begira dauden misilak, bonbaketariak, gerraontziak… Gero, hainbat gertaera historiko zerrendatzen ditu. Baina, XIX. mendeko Txinaren historia sakon aztertu aurretik, gaur egungo munduaren errealitateari heltzen dio. Hala, aditzera ematen du Txina munduko bigarren ekonomia izatera heldu dela azken urteotan, baina oraindik AEBak direla lehen potentzia ekonomikoa, eta, zer esanik ez, lehen potentzia militarra. Dena dela, Txinak hurbil dauka lehen postua ekonomian, pauso sendoak ematen ari da horretan, eta, beraz, Washington mehatxatuta sentitzen da. Baina galdera bat datorkigu…: Zein da mehatxu hori, eta non dago?  Azken finean, zein zeinentzat da mehatxua?  

 

2.       Historia gogoratzen: (1946-1958) Saio nuklearrak Bikini atoloian

  Goazen urte batzuk atzera historian.  Japoniarrek, II. Mundu Gerran, Marshall uharteak konkistatu zituzten, Ozeano Barean. Gero, bertan ezarri ziren AEBak, ingurua kontrolatzeko leku estrategikoa delako. Hainbat saio nuklear egin zituzten 1946 eta 1958 artean itsaso hartan. Uhartedi hartako biztanleek, ordura arte benetako paradisuan bizitzen ohituta, patu gaiztoa pairatu behar izan zuten, infernurako bidea: giza akuri modura erabili zituzten estatubatuarrek, aztertzeko zer-nolako kalteak ekar zitzakeen erradiazio nuklearrak lurrean, itsasoan eta gizakiengan. Ondorio ikaragarri latzak utzi zizkieten uharteetako biztanleei proba haiek: tiroideetako minbiziak eragindako heriotza goiztiarrak, proba nuklearrak garatu bitartean eta ondoren jaiotako haurrengan malformazioak, bizi-itxaropena erabat gutxitzea, erredura garratzak  erradiazioagatik…

Dokumentalean, esperimentu lazgarri hartatik bizirik irten ziren pertsona batzuek esaten dute patu gaizto haren erruduna AEBetako gobernua dela, ondo baino hobeto baitzekien zer gertatzen ari zen, eta hala eta guztiz ere esperimentuekin jarraitzeko baimena eman baitzuen, sekulako arrazismoa eta ankerkeria agertuta; gordin esanda: jarrera erabat kriminala agertuta. Estatubatuar armada han aritu zen bonba nuklearren ondorioak aztertzen, eta 2015-2016 urteetan ere jarraitzen dute aztertzen estatubatuarrek. Aitzakia, uharteetako jendeari laguntzea: osasun-etxe moduko batzuetan, edonor joan daiteke doako probak egitera neurtzeko zenbat plutonio daukaten gorputzetan. Dohainik neurtu bai, baina inork ez du erantzukizunik hartzen giza eskubideen urratze hark sortu dituen gaixotasunen eta sufrikarioaren aurrean. Nola arraio liteke?

Bonbak bota baino lehengo irudiak

3.       AEBek independentzia mugatua eman zieten Marshall uharteei (1986)

1986an, Marshall Uharteek EABetatik independizatzea lortu zuten… neurriz. Independentzia gorabehera, uharteetako biztanle autoktonoen errealitateak oso gordina izaten jarraitzen du: miseria gorrian bizi dira, egurrezko etxeetan, elektrizitate eta ur korronterik gabe. Aldamenean, kontrasterik krudelenean, estatubatuarren base militarrak eraiki zituzten, punta-puntako gerra-teknologiarekin. 

Izan ere, 1986an independentzia onartu zutenean, marshalldarrek baldintza izugarri bat onartu behar izan zuten ezinbestean: saio nuklearrengatik sortutako kalteak direla-eta AEBek eman behar zieten ordaina 150 milioi $-ekoa baino ez izatea. Baina diru hori huskeria bat da, kontuan harturik zer egoeratan bizi diren marshalldarrak, zer desparekotasun sortu den marshalldarren eta irletan finkatutako estatubatuarren artean, zer demaseko kutsadura dagoen bertako naturan (itsasotik ezin da baliagairik atera)... 

Zalantzarik gabe, sortu duten kalterako, urri-urria da kalte-ordain hori. Lau txakur txiki horiekin, ez dago inolaz ere miseriatik irteteko modurik. Gainera, kontrastea ikaragarria da: bertakoek bizirik irauteko ezer gutxi daukate; base militarretan lan egiten duten estatubatuarrek, ostera, ia-ia luxuzko bizi-estandarra dutela esan genezake, AEBetan bizi diren herritarrena baino hobea. Baina, zergatik daukate AEBek interesa Txinako Itsasoan horrenbesteko indar militarrari eusteko? 

Erakuts dezake historiak zer dela-eta Txinaren eta Mendebaldearen arteko harreman gaizto hori? Itzul gaitezen XIX. mendera: kolonizazioaren, industrializazioaren eta ondasunen pilaketaren garaira.

4.       Opioaren Lehenengo Gerra (1839-1842 ): dirua Ipar Amerikako (eta Britainia Handikorako, Frantziakorako…) industria-iraultzarako, eta opioa txinatar herriarentzat.

XIX. mendeko estatubatuar elitearentzat, urre-meategia bezalakoa zen Txina, baina drogei dagokienez. Hala, Warren Delano Jr., Franklin Delano Roosevelt-en aitita, opioaren erregea zen Txinan, eta AEBetako opio-trafikatzailerik handiena, britainiarren atzetik. Berak hartu zuen lehen estatubatuar itsasontzia Opioaren Gerretan laguntzeko. Britainiarrek bultzatu zituzten gerra haiek, Txinarekin zeukaten merkataritza-balantzak defizita baitzuen Txinaren alde (te ugari erosten zieten txinatarrei). Indiako opioa hasi ziren Txinan sartzen, eta ondorio latzak ekarri zizkien herritarrei. Txinatarrak opioaren salerosketa debekatzen ahalegindu zirenean, Erresuma Batuak gerra piztu zuen, eta irabazi. Ondorioz, Hong Kong britainiarren mendean geratu zen, eta Kanton eta beste itsas portu batzuk zabaldu behar izan zituzten kanpoko merkataritzarako; Shanghai, besteak beste. Handik bi urtera, AEBek Txinarekin bere hitzarmena sinatu, eta merkataritza-berme sendoak eta onura handiak lortu zituzten. Opioaren Bigarren Gerraren (1856-1860) ondoren, portuak merkataritzara zabaltzea, lur-sailak alokairuan ustiatzea eta trenbideen emakidak lortu zituzten mendebaldarrek, bai eta Txinako Inperioa lau eragin-eremutan banatzea: errusiarrentzat, iparraldea; alemanentzat, ipar-ekialdea; britainiarrentzat, Yangzi ibaiaren harana; eta frantsesentzat, hego-ekialdea.

AEBetako kostaldeko leku ugari, hala nola Columbia, Harvard, Yale eta Princeton (gaur egun oso unibertsitate entzutetsuak kokatzen dira bertan), opioaren diruari esker sortu ziren. Negozio ilun horretatik zetorren dirutza ikaragarritik finantzatu zen, neurri handi batean, Estatu Batuetako industria-iraultza. Opioaren negozioarekin, britainiarrak aberastu, eta estatubatuarrek beren industrializazioa finantzatu zuten.

Dokumentaleko 44. minutuan, James Bradley-k, The China Mirage: The Hidden History of American Disaster in Asia [Txinako ispilatzea: Asiako amerikar hondamendiaren historia ezkutua] liburuaren egileak, azaltzen digu nondik zetorkion Roosevelt familiari aberastasun itzel hura: F.D. Roosevelt-en aititarentzat oso onuragarria izan zen legez kanpoko negozio batetik. Txundituta geratzen gara jakitean Franklin Delano Roosevelt liberal, demokrata eta Estatu Batuetako New Deal-aren bultzatzaile hark gerratik eta drogatik eratorritako dirutza zeukala. Forbes familiaren ondasunak ere jatorri ilun berbera du. Opioaren diruarekin finantzatu zen Massachusetts hiri industriala eraikitzea, bai eta AEBetako lehen bost trenbideak ere, eta Ekialdeko kostaldea ere diru horrexekin garatu zen. Historiako kapitulu hau ez da harrotzeko moduko gertaera Mendebaldearentzat, eta horrexegatik ozta-ozta hitz egiten da horretaz: ezkutatu egiten da iraganeko pasarte hori. Edonola ere, AEBek txinatar herriarekin duten harremana ulertu nahirik, beste galdera hau datorkigu gogora: Onartu zituzten txinatarrak ‘askatasunaren Amerikan’? Joan gaitezen 1882ra galderari erantzun egokia emateko. 

Txinatarrak, egia esan, Estatu Batuetako lehen industria-hazkundeko urteetan hasi ziren kokatzen bertan, XIX. mendean. Baina James Bradley-k dokumentalean dioenez, esan liteke XIX. mende osoan ia-ia legez kanpokoa zen txinatar batekin harremanak edukitzea Estatu Batuetan. Enpresari modura heldu ziren batzuk, eta urre-meategietan lan egitera eta trenbideak eraikitzera beste batzuk; beraz, esan liteke haien laguntzarekin garatu zela, ziztu bizian garatu ere, herrialdea. Baina estatubatuarrek ez zuten nahi txinatarrak edukitzea bertan lehian, eta 1882an kanporatze-lege batzuk ezarri zituzten, gutxienez 100 urtean txinatarrak AEBetatik mugetatik kanpo mantendu zituztenak. Bidenabar esanda, garai hartantsu eraiki zen Askatasunaren Estatua (1886). 

Estatua harekin, ematen zuen honelako mezua zabaldu nahi zutela estatubatuarrek: “mundu guztia da ongi etorria askatasunaren lurraldera”. Baina mezua ez omen zitzaien aplikatzen txinatarrei. Beraz, beste galdera batzuk datozkigu gogora: Nork idazten du historia? Badago halako propaganda Txinaren aurka Mendebaldean?

 

James Bradley-ren arabera, hain da Mendebaldea txinatarren gaitasunaren beldur, ezen gaur egun ere pelikuletan-eta ume modukoak eta zakarrak, edo maltzurrak eta arriskutsuak balira bezala jarraitzen dute txinatarrak irudikatzen. Mendebaldeko herri-kulturaren eta politikaren begietan, urte askoan “arrisku horia” izan ziren txinatarrak. 

Zinema mutuaren garaian, haien arraza-klixea zerbait mehatxugarriarekin eta beldurgarriarekin identifikatzen zen; eta 60ko hamarkadan, etsaiarekin edo gaiztoarekin. Irrigarri uzten zuen herri oso bat karikatura horrek, baina aldi berean egia latz bat ezkutatzeko balio zuen: Mendebaldearen aberastasunaren iturri garrantzitsuenetako bat Opioaren Gerra izan zela. Hala, itzul gaitezen historiara…

5.       Txinako kolonizazio partziala. Britainia Handia, Japonia, Frantzia eta AEBak (1894-1900)

Beraz, konturatzen gara lasai asko hitz egin daitekeela tearen edo zetaren merkataritzaren gainean, baina ezin dela horren lasai esan opioak sekulako onura ekarri ziela Mendebaldeko potentziei XIX. mendean, eta atzerapen ekonomiko handia eta sufrimendua eragin zituela horrek Txinan. Opioaren Gerren ondorioz, Txina inbaditzea eta kolonizatzea lortu zuten garai hartako potentziek: Britainia Handia, Frantzia, Alemania, Japonia eta AEBak.

1894an, Txinaren aurkako gerra bat hasi zuen Japoniak. Txinaren aliatua, Korea kontrolatu nahi zuten japoniarrek. Txina galtzaile atera zen gerran, eta Korearen independentzia onartu zen, nahiz eta praktikan Japoniaren mendean geratu.

Hala, hainbat eta hainbat hiri konkistatu zituzten atzerritarrek, hala nola Shanghai. Leku horiek, kasu askotan, atzerritarrei kontzesio modura eman zizkieten. Luxuzko bizimodua eramaten zuten, pribilejioz betea; txinatarrak, ostera, miseria gorrian bizitzera behartuta zeuden.

Japoniak eragindako umiliazioagatik eta Mendebaldeko potentzien gero eta esku-hartze handiagoagatik, talde nazionalistak sortzen hasi ziren atzerritarren aurka egiteko. Boxer-en matxinada (1898-1900) Qing dinastiaren garaian sortutako mugimendu bat izan zen, atzerritarren eragin komertzial, politiko, erlijioso eta teknologikoaren aurka altxatu zena, Pekinen, Cixi enperatrizaren babesarekin: 1900ean, milaka txinatar kristau eta Mendebaldeko hainbat misiolari hil zituzten matxinoek, eta atzerritarrak bizi ziren auzo diplomatikoko eraikinak setiatu zituzten zenbait hiletan. Amaieran, Mendebaldeko zazpi potentziak eta Japoniak osatutako espedizio militar batek Pekin menderatu zuen, eta milaka eta milaka matxinatu akabatu. Berriz ere, kalte-ordainak pagatu behar izan zizkien Txinak, eta abantaila ekonomiko gehiago atera zituzten atzerritarrek (dokumentalean, 45. minutuan). Beste behin ere, gerrak markatu zuen Historia. 

Txina zapaltze hark erakutsi zuen zer ereduren arabera jokatu behar zuen Mendebaldeak Txinarekin XX. mendea ondo aurreratuta egon arte.

6.       Txinako Errepublika, Gerra Zibila eta Iraultza Komunista (1911-1949)

Txinan, porrot haiek guztiek Inperioaren amaiera ekarri zuten: 1911n, Errepublika ezarri zen. 1927an, gerra zibil bat piztu zen, oso odoltsua, Kuomingtan-eko nazionalisten eta komunisten artean. Azkenean, Mao Zedong buru zuten komunistek irabazi, eta Txinako Iraultza Komunista hasi zen1949an. Chiang Kai-Shek, Kuomingtan-eko burua, argi eta garbi zen estatubatuarren interesen defendatzailea. Hori dela eta, Mao-ren aurkako propaganda nabarmen areagotu zen Mendebaldean; izan ere, mundua bete-betean zegoen murgilduta Gerra Hotzean (1945-1989). Testuinguru hartan, Mendebalde demokratikoaren etsai nagusiak Txina eta Sobietar Batasuna izanik (komunismoa, oro har), estatubatuar presidenteek uko egin zioten, bata bestearen atzetik, Txinarekin berdinerik berdinerako harremanak ezartzeari. Hala, joan den mendeko 70eko hamarkadan, Mao-k “AEBek Asian dituen arazo guztiak” irudikatzen zituela adierazten zuen Nixon-ek (dokumentalean, 48. minutuan).

7.       “Goitik” ezarritako boterea eta “behetik” ezarritako boterea: herrien erresistentzia

Orain, alde batera utziko dut John Pilger-en dokumentala. Kitzikatu nahi izan zaituztet, gaur egungo munduarekiko zuen jakin-mina pizteko, orain dela urte asko eta asko hasi zen historia baten segida baino ez baita XXI. mendeko mundu hau. Laburregia izan da analisi hau, eta ezin die erantzun pilatzen zaizkigun galderei. Baina abiapuntua izan liteke botere militarraren historiaren azpian erresistentzia-historia batzuk deskubritzeko. Eta beste koska bat izatea nahi nuke buruan kendu ezinik dudan auzi sozial eta pertsonalarekin: Nola defendatu gaur egun giza eskubideak? Eta, amaitzeko, erronka bat botako dizuet: amaitu dokumentala ikusten, eta saiatu galdera hauei erantzuten: 

1.       Zer ekarpen positibo eskaintzen du Txinako ekonomia-motak?

2.       Zer gertatu zen Tiannanmen-en 1989an?

3.       Gaur-gaurkoz, desparekotasun handiko herrialdea da Txina, edo ekitate-maila handia lortu dute han?

4.       Zer esan nahi du zuretzat ‘estatu-kapitalismo’ak edo Txinan esaten duten moduan "Merkatu Ekonomia Sozialista"?

5.       Bizirik dirau protesta-mugimenduak/erresistentziak Txinan?

Fumiko Shimabukuro

6.       Zer gertatu da Okinawa Japoniako uhartean? ‘Erresistentzian’ ari dira han? Kontatu Fumiko Shimabukuro-ren historia.

7.       Nola ikusten duzu gaurko Txina? AEBek jazarrita dago? Lider da COVID-19aren pandemian? Zer da: arriskua, herri ezezaguna, potentzia ekonomiko geldiezina…? Garatu itzazu ideiak testu koherente bat osatuta.