Arauak apurtu?

 Arauak apurtu?

Giza Eskubideen Historia

Kaixo, historiagileok!!

Zer moduz?

Urte honetan egin dugun prioektua aurkeztu nahi dizuet gaur. Hemen, azpian utziko dizkizuet gure jarduerak:

1. Ikasleek egindako bideoak

• Estatua: Zertarako? Arauak apurtzen antzezlana.
• Ongizatearen Estatua: Arrieta, Teresa, Olatz eta Javi***
• Ongizatearen Estatua : Dayanne, Pablo, Uxue eta Kattalin
• Ongizatearen Estatua: Maialen, iraia, Amaia eta Maite
• Ongizatearen Estatua :Ander, Iñigo, Javier eta Iker

2. Giza Eskubideak lantzeko erabili ditugun testuak.

Jarduera honekin espero dugu zuek, ikasle maiteok, Ongizatearen Estatua hobeto ulertzea eta dauden arauen zilegitasuna barneratuta, konpromiso soziala adieraztea. 

a) Habeas Corpus

b) Nepotismorik EZ!

c) Liberalismo ekonomiko eta ondorio sozialak

d) Diktadurarik EZ!

e) Zergak eta elkartasuna: Guztion eskubideak bermatuta

f) Beltza, emakumea

g) Naturaren eskubideak 

Naturaren eskubideak

 

“Naturak eskubideak ditu, nahiz eta gizakia ez izan.”

 

·      Duela 50 urte, UNESCOk –Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Mundu Erakundeak– “Gizateriaren eskubide ekologikoen Carta Magna” aldarrikatu zuen, ingurumen osasuntsua izateko eskubideak bizitza duinaren gutxieneko baldintzak ahalbidetzen dituela ulertuta. Olof Palme suediar politikari sozialdemokratak, 1972an, munduko ingurumenaren egoerari buruzko nazioarteko elkarrizketak bultzatu nahi zituen.

·      Zientzialarien kezka etengabe hazi da orduz geroztik, eta, hala ere, isuri toxikoak, hondakin industrialak eta plastikoak masan sortu, ingurune naturalera bota eta ugaldu egin dira.

·      1992. urtetik aurrera, klima-aldaketari buruzko Nazio Batuen hainbat konbentzio izan dira mundu osoan zehar. Arazoa izan da, funtsean, munduko botere ekonomiko handiek ez dutela onartu berotegi-efektuko gasen emisioak mugatzea, ez dituzte-eta murriztu nahi izan beren irabazi ekonomikoak.

·      2021ean eta 2022an, zientzialariak ados daude gu guztiok ohartarazteko denbora amaitzen ari zaigula kontu horretan ziaboga egiteko. Antonio Turiel CSICeko fisikari eta matematikariak gaur egun jarraitzen du ohartarazten nazioarteko konpromiso pertsonal eta politikorik gabe ezingo dugula bermatu munduko biztanleriaren gehiengo handi baten etorkizun duina.

Beltza, emakumea...

 

    “Gaur egun, Estatu Batuetako edozein beltzek zurien eskubide zibil, politiko eta ekonomiko berberak ditu; presidente beltz bat ere eduki dute bertan: Barack Obama. Gure herrian ere babes osoa dute beltzek, arraza-bereizketarik gabe. Hala jasotzen du Konstituzioak. Bertan esaten da ez dela diskriminaziorik egon behar, ez arrazagatik, ez generoagatik.”

 

·      Beltzen eskubideen aldeko borroka garrantzitsuenetako bat 1830eko hamarkadan hasi zen, Estatu Batuetako hegoaldeko estatu esklabistetan. Bat egin zuten emakumeen borrokek eta beltzen beren eskubideen aldeko borrokak. Lurjabe handien familietako emakume burges batzuk –Hego Carolinako Grimke ahizpek, adibidez– kotoi-laborarien artean esklabotza abolitzeko borrokatu ziren 1939an. Langile batzuek beren bizitzarekin ordaindu behar izan zuten aske izateko egin zuten erresistentzia.

·      Baina, ondoren, gizon guztien boto-eskubidea onartu zen, baina, historian beste behin, emakumeena ahaztu egin zen. Horrela jabetu ziren emakumeak emakumeen sufragioaren alde borrokatzearen garrantziaz. Emakumeentzako botoa ez zen XX. mendera arte lortu. Espainian, 1931n, Bigarren Errepublikaren garaian. Frankismoan, diktadura guztietan bezala, eskubide hori eta beste batzuk indargabetu egin ziren, hala nola botoa ematekoa, alderdi politikoak sortzekoa edo euskaraz hitz egitekoa.

·      1960ko hamarkadan, Estatu Batuetan, Rosa Parks-en ausardiari edo Marthin Luther King-en hitzei esker, beltzen eskubideen aldeko borrokak aldaketak ekarri zituen politikan eta legeetan. Hala ere, legeetan diskriminaziorik ez dagoela dirudien arren, George Floyd-en heriotzak –itota hil zen polizia baten belaunaren pean– milaka lagunen protestak eragin zituen2020an. Arraza-justizia eskatzera atera ziren kalera. Pertsona zuri eta beltz asko solidario bihurtu ziren kausa horrekin, Floyd-ek hil aurretik bota zituen azken hiru hitzetan laburbilduta: "Ezin dut arnastu". Horrez gain, aldarrikatzen zuten: "Beltzen bizitzak axola du". Estatu Batuetan, beltzek eta hispanoek zuriek baino hiru aldiz probabilitate handiagoa dute kartzelara joateko.

·      Espainiako estatuan, ez dago arrazakeriarik legeetan: egia da Konstituzioak guztien berdintasuna jasotzen duela, arraza- edo sexu-bereizketarik gabe. Baina, errealitatean, etorkinen seme-alabek emaitza txarragoak lortzen jarraitzen dute eskoletan, eta lan-baldintza eskasak dituzten lanpostu txarragoak lortzen dituzte. Atzerritarrek –bereziki magrebtarrek eta beltzek– oztopo handiak izaten dituzte len sektoretik kanpo kontratatuak izateko, eta traba ugari izaten dituzte ikasketa-tituluak aitortu diezazkieten.

·      Emakumeek lan-munduan duten egoerari dagokionez, Euskadiko gizonen eta emakumeen arteko soldata-arrakala urteko 7.213 eurokoa da batez beste, Emakunderen datuen arabera. 2020an, 2015etik 1,5 puntu jaitsi bazen ere, soldata-arrakala % 22,6koa da oraindik (gizonen batez besteko irabaziak 31.790 eurokoak; eta emakumeenak, 24.757 eurokoak).

Zergak eta elkartasuna: guztion eskubideak bermaturik

 

 “Nik ez ditut zergak ordaindu nahi. Aske izan nahi dut: askatasuna nahi dut neure diruarekin zer egin erabakitzeko. Diru asko irabazi badut, merezi dudalako da.”

 

·      Zergak ezinbestekoak dira ongizate-estatua edukitzeko. Ongizate-estatua hainbat une historikotan sortu da munduan zehar. Estatuak oinarrizko eskubideak bermatzeko –hala nola osasuna, hezkuntza, erretiro duina, gosez ez hiltzeko gutxieneko diru-sarrerak…– esku-hartzeari deitzen diogu ongizate-estatua. Zergak eta gizarte-segurantzako kotizazioak zaharren eta gazteen arteko elkartasun-moduko zerbait dira, egoera zaurgarrietan –amatasuna, aitatasuna, haurtzaroa, gaixotasuna, langabezia, zahartzaroa…– daudenei laguntzeko modua. Denok igaroko gara horrelako egoeretatik, behar beste denbora bizitzeko zortea badugu. Dirua partekatzearen arrazoia giza sufrimendua minimizatzea da.

·      Langile pobreenei elkartasuna erakutsi eta laguntzeko lehen mutualitateak Britainia Handian sortu ziren, langileak berak hasi baitziren aurrezten alargunak babesteko. Horrela, amankomunean jarri zituzten aurrezki horiek premia gorrian geratzen ziren familia zaurgarriak babesteko (1834).

·      Lehen Mundu Gerraren amaieran (1918), gerran hildako soldaduen alargunak babestu zituzten Europako estatuek. 1929ko crackean eta XX. mendeko 30eko hamarkadako ondorengo krisian, Estatu Batuetako egoera hain izan zen kritikoa, ezen New Dealekin, Roosevelt-ek erabaki baitzuen enplegu publikoa sortzea eta herritarrei miseriatik salbatzeko enplegua sortzeko eta ekonomia sustatzeko estatu-laguntzak ematea. Horretarako, zerga altuak kobratu behar izan zitzaizkien herritarrei eta irabazi handiak zituzten enpresei.

·      Aberastasuna pertsonen artean birbanatzea berdintasun-maila handiagoa sortzea da. Horretarako, behar-beharrezkoa da ondasun handiak dituztenei zergak kobratzea, gizaki guzti-guztien gutxieneko eskubideak bermatzeko. Demokraziaren gakoa, beraz, hau da: dirua jaso behar dutenen eta dirua ordaindu behar dutenen ustelkeriaren eta iruzurraren aurka borrokatzea.

Diktadurarik EZ!

 

   “Gizartea aldatzeko, diktadura-garaia behar da. Langileen paradisua lortzeko, haien eskubideak aldi batez etengo (mugatuko) ditugu, eta, horrela, gizarte ideala lortuko dugu”.

 

       

• ·       Karl Marx XIX. mendeko ekonomialari, soziologo, filosofo eta irakasle alemanaren ideien egokitzapena da esaldi hori. 1848ko Manifestu komunista bere liburuan esan zuen berdintasunezko gizarte batean sinesten zuela, aberatsen eta pobreen arteko desberdintasunik gabeko gizarte batean. Hala ere, diktadura bat ezartzea ezinbestekoa zela aldarrikatzeak, praktikan, ezkerreko diktadura krudelak ekarri zituen. XX. mendean, giza eskubideen urraketa larriak eragin zituzten diktadura horiek, hala nola Mao Zedong-en Txinako iraultzaren ondorengoak edo Stalinen Sobietar Batasunekoak. Jende askok errepresioa eta tortura basatiak jasan zituen

•   Bestalde, XX. mendean ere, Allendek –Txileko politikari demokratak– demokratikoki aukeratutako ezkerreko gobernua aurrera eraman zuen 1973an. Haren politikek estatubatuarren interes ekonomiko zapuztu zituzten. Estatu Batuek, CIA buru zutela, Allenderen gobernua ezegonkortu, erakunde demokratikoak bonbardatu, eta Pinochet jeneral txiletarraren eskuineko diktadura krudela babestu zuten. XX. mendeko 60ko eta 70eko hamarkadetan, Estatu Batuek Latinoamerika osoan babestu zituzten eskuineko diktadurak, iparramerikarren interesak babesteko aitzakiarekin. Eskuineko diktadura horietan haurrak lapurtu zituzten, aurkari politikoak torturatu eta desagerrarazi, eta giza eskubideak nabarmen urratu zituzten.

• 

Liberalismo ekonomiko eta ondorio sozialak

 

 “Estatuari eskatzen diogu ekonomian ez sartzeko eskua, oso enpresari txarra da eta. Negozioak egiteko askatasuna eman behar die ekintzaileei, haiek eramaten baitute gizartea aurrera”

·      Adam Smith XVIII. mendeko ekonomialari eskoziarraren tesia da hori, 1776ko Nazioen aberastasuna bere liburuan islatu zuena. Haren ideien oinarria zen garai hartako estatu-monopolioak ez zirela onak nazioarteko merkataritzarako. Europako monarkiek nazioarteko merkataritza osoa kontrolatzen zuten, estatu-enpresa monopolistetan. Smithen ideien ondorioz, estatu askok merkataritza-ibilbideak ireki zizkieten hainbat pertsona eta enpresari –negozio horietan jartzeko beste kapital zutenei, jakina– Asian, Latinoamerikan eta Afrikan. Burgesek baimena lortu zuten enpresa berriak egiteko, enpresok akziotan banatu zituzten, eta nahikoa kapital bildu zuten itsasoa zeharkatuta negozioak egiteko. Mendebaldea industrializatzeko beharrezkoak ziren lehengai merkeak inportatu, eta XIX. mendean zehar diru asko irabazi zuten, eta, hala, garapen-maila handia lortu zuten beren herrialdeetan. Prozesuak batera joan ziren: inperialismoa eta mendebaldeko potentzien garapen industriala. Beraz, kapital handiak esku gutxitan metatu ahal izan ziren, eta gero eta industrializazio arrakastatsuagoa sortu zen, bai Europan, bai Estatu Batuetan.

·      Hala ere, XIX. mendean eta XX. mendearen zati handi batean, estatu liberalek ez zuten arlo ekonomikoan kontrol handirik egiten; horrela, lantegi eta industria askotan abusuak gertatu ziren. Europako langile askoren egoera oso gogorra zen, soldata modura huskeria jasotzen zuten, eta sufrimendu handiko baldintzetan bizi behar zuten. Pixkanaka, langile-mugimenduak antolatzen hasi ziren, lan-baldintza duinagoak eta bidezkoagoak lortzeko. Britainia Handiko lehen langile-mugimendua XVIII eta XIX. mendeko “ludismoa” izan zen (1799-1830). Mugimendu horretan, langileek eraso egin zieten makinei, uste baitzuten makinek lana lapurtuko zietela. XIX. mendeko borroken ondorioz, alderdi liberalek eta laboristek langileen eskaerak jaso zituzten legeetan, eta botere publikoa lan-eskubideak babesteaz hasi zen arduratzen.

Nepotismo-rik ez!

  “Gobernura helduko banintz, lekurik hoberenetan lagunak jarriko nituzke. Seguru nago oso ondo egingo luketela, ondo ezagutzen ditut eta!”.

·      Politika-modu horri "nepotismoa" deitzen zaio, eta demokraziaren aurkakoa da. Antzinako Erregimenaren eta Europako iraultza liberalen amaierarekin, Estatu Liberala eraikitzen hasi zen herrialde askotan. Prozesu hori hainbat unetan gertatu zen. Espainian, adibidez, 1812an, Napoleonen Inperioaren aurkako gerraren testuinguruan, lehen konstituzioa onartu zuten Cadizen, absolutismoarekin amaitzeko. Ondoz ondoko iraultza-boladek (1820, 1830, 1848…) Europako erregimen autoritarioekin amaitu zuten.

·      XIX. mendearen aurreko erregimen absolutistetan, erregeak bere lagunak jartzen zituen gobernu-postuetan, aberatsenak eta dirudunenak, egundo kontra egingo ez ziotenak. Iraultza liberal eta nazionalistekin iritsi ziren nazio-estatuak Europara XIX. mendean. Herritarrak konturatzen hasi ziren gizartea zuzentzeko prozesua herriak berak erabaki behar zuela, botoa emanez. Eta horrela sortu zen sufragioa, lehenik gutxi batzuentzat, eta gero gizon guztientzat (gizonentzat bakarrik). Eta esparru publikoko lanpostuak -politikoenak- demokratikoki aukeratzen ziren, hauteskundeetan. Eta administrazio publikoan funtzionarioa izateko  gaitasun-azterketa batean frogatuta lortu behar zituzten hautagaiek: halaxe sortu ziren mediku, maisu-maistra edo poliziaren plaza publikoak.

Habeas Corpus

 

  “Norbait preso hartzen badute, zeozer egin duelako izango da. Delitugile batek ez du eskubiderik, berak bortxatu ditu-eta eskubideak”

 

·      1688an, Ingalaterran, Bill of Rights izeneko giza eskubideen deklarazioan, erregimen absolutista amaitutzat eman zen Bretainia Handian. Demokrazia eraikitzea prozesu bat izan arren, urte hori mugarria izan zen, erregeak bere gain hartzen baitzuen Parlamentuak erabakitakoa errespetatzeko betebeharra. Urrats handia izan zen Britainia Handian demokrazia eraikitzeko. Eskubideen deklarazio horretan, puntuetako bat «habeas corpus» izenekoa zen.

·      Antzinako Erregimenean, botereak eta boteretsuek inolako eskubiderik eman gabe egozten zioten errua jendeari. Askotan, frogarik gabe akusatzen zituzten pobreak edo errebeldeak, defendatzeko eskubiderik eman gabe, abokaturik gabe eta epaiketarik gabe. Eta askotan, errugaberen batzuk modu bidegabean hil zituzten heriotza-zigorraren bidez. Antzinako Erregimeneko epaiketa gehienek ez zuten justiziarik ematen. Protestan ari zena isilarazi egiten zuten, eta herria izutzeko eta makurtuta mantentzeko erabiltzen ziren epaitegiak.

·      Norbaitek besteen eskubideak urratzen baditu ere, justiziak errespetatu egin behar du legearen esparrua. Gainerako guztia diktatoriala edo estatu-terrorismoa litzateke. Norbaitek delituren bat egin badu, kode penaletan ezarritako zigorra bete beharko du.